نخستین ادیبی است که برای تقسیم‌بندی ادبیات ایران در نظم و نثر اصطلاح «سبک خراسانی» را برای شاعران نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم تا اوایل قرن ششم به کار می‌برد.
خبرگزاری کتاب ایران در نظرخواهی از گروهی از کارشناسان درخصوص دلایل قدرتمندی ادبیات در این خطه در گذشته و حال پرسیده است.مجموعه دیدگاه‌های پژوهشگران و کارشناسان ادبیات درباره پیشینه ادبیات خراسان و سبک خراسانی در جمع‌بندی زیر آمده است:
یاحقی: شیرازه کتاب در خراسان بسته شد
محمدجعفر یا حقی صاحب کتاب «یادنامه ابوالفضل بیهقی» در این خصوص گفت: شیرازه کتاب در خراسان بسته شد. تمام دانشها، ارزشها و علوم مختلف در خراسان شکل گرفت و حتی بسیاری از بزرگان خراسان عربی‌نویس بودند که اوج آنها در آثار ابن سینا، رازی و ابوریحان به چشم می‌خورد. هنگامی که بذر اسلام در این سرزمین پاشیده شد، خراسان مستعد بارور شدن در زمینه ادبیات و علوم گوناگون بود.این نویسنده پیشکسوت ادامه داد: استعداد جغرافیایی خراسان توانست به تربیت انسانها و تولید شاخصهای هر حوزه بپردازند که خود مولد بودند. ما دو مرکز تمدن داشتیم، یکی بین‌النهرین و دیگری ماوراءالنهر. خراسان، خوارزم ، تاجیکستان حال حاضر، بخارا و غرب هند را نیز شامل می‌شد.
در سایه حمایت سلسله‌های طاهریان و سامانیان، زبان فارسی در خراسان شکل گرفت و شعر فارسی از این خطه برخاست و جان تازه‌ای گرفت. بسیاری از تولیدات اسلامی از علوم قرآنی گرفته تا تفسیر و رجال و همچنین ریاضی و نجوم در این منطقه بارور شد و شعاعش به فلات ایران نیز کشیده شد.
این پژوهشگر گفت: خاستگاه بیهقی در نثر و فردوسی در نظم و خواجه نصیر و شخصیتهای بزرگ دربار غزنویان و بویژه رودکی خراسان بزرگ بود. از متأخرین این دوره ملک‌الشعرای بهار و ادیب نیشابوری، ادیب پیشاوری، ارزشها را به تهران منتقل کردند. فکر سیاسی و روزنامه‌نگاری مترقی در خراسان نیز رشد یافت و شکل گرفت. ملک الشعرا و شخصیتهای برجسته‌ای مثل فروزانفر و مدرس رضوی، زمینه تحولات مدرن را در دانشگاه‌های کشور و تهران به وجود آوردند.
بهاءالدین خرمشاهی: نقش مزار مطهر حضرت رضا(ع) در ادیب پروری
بهاءالدین خرمشاهی، پژوهشگر، مترجم و قرآن‌پژوه معتقد است: مزار مطهر حضرت ثامن الائمه(ع) که هزار و 200 سال سابقه دارد و از دیرباز هم مرجع صاحبدلان بوده، به رونق شهری و فرهنگی این ناحیه افزوده است.کتابخانه آستان قدس رضوی هزار سال سابقه تاریخی دارد. ما اصلاً هیچ کتابخانه هزار ساله‌ای در ایران نداریم. در تهران که عمر کتابخانه‌های به 200 سال هم نمی‌رسند. زمانی که جمعیت استان خراسان یک میلیون نفر بود، در واقع سه میلیون نفر بود! یعنی جمعیتی دو میلیون نفری و شاید هم بیشتر، جمعیت سیال و جاری این ناحیه را از حضور زائران در کل خراسان رضوی و بویژه شهر مشهد تشکیل می‌داد. اینها به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر ادبیات تأثیر می‌گذارد. چه از دیرباز و چه در دوران معاصر. در شهر مشهد همه مقیاسها را بزرگ گرفته‌اند.
محمدحسین جعفریان: برادرجان خراسان است اینجا
محمدحسین جعفریان گفت:اگر در حوزه زبانشناسی بخواهیم تحقیق میدانی انجام دهیم، بسیاری از واژگانی که در استان خراسان، تربت‌جام و مشهد کاربرد دارند، واژگانی هستند که از واژگانی که در تهران به‌کار می‌روند، اصیل‌تر‌ند. این واژگان را با همان تلفظ خراسانی امروز می‌توان در شاهنامه یافت.این شاعر اضافه کرد: حنظله بادغیسی، نخستین شاعر از خطه خراسان بزرگ بود و پس از او نیز حضرت رودکی که به آدم‌الشعرا معروف است، در قلمرو شعر خراسان، شعرهایی درخشان سرودند. این بزرگان در شمال تاجیکستان فعلی با شعر و آثارشان رشد کردند و بالیدند.
شاعر مجموعه شعر «پنجره‌های رو به دریا» توضیح داد: در قرون بعد شاعرانی چون فردوسی، عطار و خیام از خراسان برخاستند. اگر خراسان بزرگ را در نظر بگیریم ناصر خسرو، مولوی، شهید بلخی و دیگر شاعران و نویسندگان بزرگ در این ناحیه زیستند و شعر سرودند و سفرنامه و نثر نوشتند. اگر این جریان را پی‌گیریم، به دلیل این موضوع می‌رسیم که خاک خراسان ادیب‌پرور است.وی یادآور شد: به قولی می‌گویند: «برادرجان خراسان است اینجا/ سخن گفتن نه آسان است اینجا» بسیاری از منتقدان معتقدند که مشهد و خطه خراسان پایتخت فرهنگی ایران است. از میان متأخرین نیز مهدی اخوان ثالث زبان خود را وارد شعر نیمایی کرد و در این زمینه جزو سرآمدان محسوب می‌شود.
محدثی‌خراسانی: در خراسان کسی انتظار ندارد یک شبه شاعر شود
مصطفی محدثی‌خراسانی، گفت: آن‌چه به مدت 30 سال تجربه‌ام در خراسان به دست آمده، که هم کار شعر کرده‌ام و هم بویژه در شعر جوان کشور مسؤولیت داشته‌ام، نشانگر این است که در این دو سه دهه، شاعران جوان خراسان ما کمترین آسیب را به لحاظ انحراف نحله‌ای خورده‌اند، در حالی که در بسیاری شهرهای دیگر ایران، امیدی به رستگاری شاعران جوان در بسیاری زمینه‌ها نیست. به گمانم، کمترین ضایعات و آسیبها را در عرصه شعر در خراسان داشته‌ایم.
محدثی یادآور شد: نسلی که من با آنها کار کردم، حدود 40 یا 50 نفر هستند که در حال حاضر شاعران مطرح خراسانند و از این خطه برخاسته‌اند. استعداد اغلب قریب به اتفاق آنها در مسیری جاری شد که مسیر رشد و شکوفایی زبان و ادبیات فارسی بود. اغلب این شاعران نیز هم به لحاظ شخصیتی، انسانهایی متعالی شدند، هم به لحاظ شعری و شاعری. دلایل این روند رو به رشد به نظر من به وجود همان بنیانهای فرهنگی بازمی‌گردد که اول اشاره کردم.
این شاعر گفت: فضای سنگین و توأم با وقار و متانتی همواره در خراسان وجود داشته و داشتن «پیر» در کار ادبیات و سیر و سلوک کردن در عرصه شعر جزو جدایی ناپذیر شعر خراسان است. در خراسان معمولاً از کسی انتظار ندارند که همه یک شبه شاعر شوند. در آنجا استادان و بزرگان، نسل جوان را به داشتن صبر و حوصله و پشتکار فرا می‌خوانند تا مثلاً 10 سال دیگر به جایی برسند.
نصرا... امامی: خراسان، مهد فارسی دری است
امامی، پژوهشگر و رئیس انجمن نقد ادبی گفت: خراسان، مهد زبان فارسی دری است، به این معنا که زبان فارسی دری از خراسان شروع شده و پرورش یافته و نخستین سلسله‌هایی که در این منطقه روی کار آمدند، به زبان و ادبیات فارسی بیشتر توجه داشتند.این پژوهشگر و شارح ادبیات کلاسیک ادامه داد: از نظر سیاسی و فرهنگی بستری در خراسان فراهم شد تا شعر و ادبیات فارسی در این خطه بالندگی یابد. هنگامی که این ادبیات و زبان در خراسان رشد یافت و استوار شد، به ری و آذربایجان و مناطق مرکزی نفوذ کرد و توسعه‌ای در این راستا به وجود آمد.صاحب کتاب «از رودکی تا حافظ» اضافه کرد: در میان متأخران، ملک‌الشعرای بهار، استاد مسلم مکتب خراسان است و پس از او نیز باید از اخوان ثالث یاد کرد که در معاصران باز هم جزو کلاسیکها محسوب می‌شود.
نظر شما