یکی علم والا و جامعیت و سلطه علمی حضرت بود که غالباً در قالب روایات توحیدی و اخلاقی و کلامی و مناظره‌های معروف علمی و پُربار با نمایندگان ادیان و مذاهب مختلف با تسلط بر چندین زبان رایج وقت دنیا ظهور و بروز کرده و بر همین اساس حضرت راعالم آل محمد(ص) می‌خوانند و دیگری رأفت و مهربانی با عامه مردم بویژه زیردستان و غلامان و فقرا و مستمندان بود که بر همین اساس آن حضرت را امام رئوف می‌خوانند. با توجه به این موضوع و نیاز ما به بهره گیری از سیره و روش زندگی آن حضرت و ضرورت تبیین سبک زندگی رضوی گفت و گویی با حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمدابراهیم حسنی ، محقق و کارشناس علوم حدیث، الهیات و معارف اسلامی و كارشناس معاونت پژوهشي و آموزشي سازمان تبلیغات اسلامی تهران، پژوهشگر و برگزیده جشنواره شمسه نهج البلاغه و همایش تکریم خادمان نهج البلاغه انجام داده‌ایم که از نظر می گذرد:
جناب آقای حسنی! در میان همه فضیلت‌های اخلاقی چه موضوعی در عصرکنونی در زندگی بشر در اولویت اصلی قرار دارد و جامعه ما تا چه حد توانسته است عملاً به این الگوی شایسته تأسی جوید؟
- به نظر بنده ما در جامعه کنونی بشر به یک نقطه مشترک به‌عنوان مرز نیاز اساسی، وابسته و نیازمندیم و آن هم موضوع اخلاق در اجتماع است که با توجه به شاخصها و سرفصل‌هایی که با اقتباس از سیره و گفتار رضوی بیان خواهم نمود باید به تأسی از آنها بویژه در جامعه ولایی‌مان بپردازیم، زیرا اگر اخلاق رضوی در جامعه تقویت شود، بی‌گمان جامعه‌ای زیبا و متدین و متمدن خواهیم داشت و این چیزی است که امام رضا(ع) از ما می‌طلبد و می‌فرماید: «...مرا در تقید به اخلاق فردی یاری رسانید». چنانکه جد گرامی اش امیرالمومنین علی(ع) ما را به یاری عمومی و تقوا و تلاش فرا می‌خواند و می‌فرماید: « اعینونی بورع و اجتهاد» . بنابراین، این دو رکن تقوا و اخلاق به‌عنوان مهمترین ارکان ساخت و ساز جامعه انسانی مطرح می‌شود و این همان سبک زندگی دینی است. چنانکه حضرت(ع) فرمود: « مؤمن واقعی فردی است که هر وقت به شخصی خوبی کند شاد می‌شود و اگر به فردی بدی کرد ناراحت شود و درصدد جبران آن برآید». (این حدیث البته ادامه دارد) یکی‌اش این‌است که هر وقت به او عطا و محبتی شد، سپاس بگزارد و هرگاه بلا بیند صبرکند و اگر خشمگین شد ببخشد و دیگر آنکه در برابر بدی‌های دیگران چشم بپوشد .
ما حضرت رضا(ع) را به عنوان امام رئوف می‌شناسیم که لازم است مصادیق، عناوین و نمودهای آن، به‌عنوان یک ضرورت در زندگیمان پیاده و عملیاتی کنیم. بخشی از این نمودهای عینی و عملی مانند پرس وجو از احوال همسایگان، فقرا، ارحام و همنشینی با مردم عادی و مستضعفان جامعه بود، چنانکه حضرت(ع) وارد کوچه و بازار می‌شدند و به حل مشکلات اجتماعی و اختلافات میان مردم می‌پرداختند و در نتیجه می‌خواهیم بدانیم چگونه می‌توانیم این سیره را در زندگی فردی و اجتماعی خود عملیاتی نماییم تا در میان ما بویژه مسؤولان و کسانی که دستشان به جایی می‌رسد به‌صورت یک فرهنگ درآید.
هر چند باکمال تأسف باید اذعان کنیم خیلی از ما عادت کرده‌ایم تا موقعیت اجتماعی پیدا کردیم به بهانه‌های مختلف مانند: تعریف و حدود شغلی، محدودیتهای قانونی و امنیتی، اشتغالات زیاد و پردازش به امور مهمتر و... بساط‌مان را از مردم جدا و از آنها کناره‌گیری می‌کنیم. این شیوه از منظر ائمه اطهارعلیهم‌السلام از جمله آقا امام‌رضا(ع) مردود است. چنانکه حضرت از مدینه تا مرو آمدند تا توفیق خدمات گسترده‌تری به امت بیابند، به این امید که مشتاقان فراوانی به وجود نورانی‌اش نیازمندند و اصلاً علت پذیرش ولایتعهدی که برای حضرت(ع) خیلی ناگوار و سخت هم بود، همین بندهایی بود که توسط خود حضرت(ع) در راستای آسایش و امنیت مردم و خدمات گسترده و ارتباط مردمی امام با پیروان و مشتاقانش تعیین شد. هر چند همین مسأله همواره نقطه بیم و وحشت و مورد ممانعت و خُلف وعده و ترک عهد مأمون ملعون بود- اما همین مشخصه سبب گسیل دلهای عاشق و گسترش شمار مشتاقان حضرت(ع) شد و همه پروانه‌وار گرد شمع وجود نازنینش حلقه می‌زدند.
با این وصف كليدهاي مهارتي در بحث مردمداري ازديدگاه امام رضا(ع) کدام است؟
- برای توضیح این موضوع ابتدا مطلبی را از عیون اخبار الرضا(ع) نقل می‌کنم: یک شاعر نویسنده که در دربار مأمون بود می‌گوید در مدت اندکی که امام رضا(ع) را در جریان ولایتعهدی در دربار مشاهده کردم کاملاً با صحنه‌های شگفتی از اخلاق مواجه شدم که (به تعبیرخودش) تا آن وقت در هیچ دانشمند و سیاستمداری ندیده بودم و در همان مدت اندک شیفته و علاقه‌مندحضرتش شدم.
بنابراین باید اذعان کنیم ائمه اطهارعلیهم‌السلام درکنار جاذبه‌های معنوی و پایگاه مقدسی که از اجداد طاهرینشان داشتند و همچنین جایگاه رفیع امامت، اخلاق والا و رفتارصحیح و تواضع و فروتنی و مردمداری‌شان نیز عامل مهم علاقه‌مندی و گسیل امت مشتاق حول وجود مبارکشان بود. حضرت(ع) در دل مردم بودند، در میان جماعت‌ها حضور می‌یافتند، سراغ مشکلاتشان می‌رفتند تا به نحوی حلش کنند و خلاصه بسان جد اطهرشان« طبیب دوار بطبه» بودند.
بفرمایید مبانی و رویکردهای نظری وعملی امام رضا(ع) در مواجهه با افراد پایین دست و مستضعفان جامعه و زیردستان و غلامان چه بود؟ و به نظر شما تکلیف ما در قبال آن تا چه حد است؟
- در این خصوص البته نقل‌ها فراوان است و یکی همین بُعد ملاطفت و رأفت و مهربانی آن امام رئوف بویژه با مستضعفان و پا برهنگان جامعه بود که می‌بینیم همه دلهای خسته و نومید شده از همه جا را به در خانه رحمتش گسیل می‌دارد. چنانکه طبق متن زیارات همین بُعد و ویژگی خاص، حضرت(ع) را به معین‌الضعفاء والفقرا مشهور ساخته و زیارت مضجع نابش را حج فقرا خوانده است. این ویژگی درحضرت در زمان حیات نورانی‌شان چنان بود که نوشتند هیچ نیازمندی را ناامید نمی‌ساخت و بدون آنکه سؤالی از علت و چرایی و تفحص از دارایی فرد بکند به قدر درخواست یا اعلام نیاز یا به قدر موجود به وی انفاق می‌فرمود و نیز نوشته‌اند بسان جدشان کریم اهل‌بیت امام حسن مجتبی(ع) بارها همه دارایی‌شان را میان مستضعفان تقسیم فرمود. نه از ناحیه علو و منت و انتظار و سپاس. چنانکه همه شنیده‌ایم حضرت(ع) از پشت در به نیازمند انعام می‌فرمود، تا شرم درخواست را در چهره‌اش نبیند و دیگر آنکه نوشتند با قشر ضعیف جامعه و زیردستان و غلامان خود هم بسیار مهربان و متواضع بود، چنانکه حتی عبای مبارک خود را بر زمین پهن می‌فرمود و دستور می‌داد غلامان بر آن بنشینند و در کنار آنها غذا تناول می‌کرد و در جواب اعتراض برخی می‌فرمود: « خدای ما یکی است، قبله ما یکی است، دین ما یکی است و ملاک برتری تقواست....» و همه را هم به تکریم فقرا و مستضعف‌ها تشویق و حتی امر می‌فرمود.
بنابر این وظیفه ما بویژه مسؤولان الگوبرداری و تقید رفتاری از آن حضرت(ع) است، بدانیم که هرچه بیشتر با پا برهنگان جامعه مأنوس و همراه باشیم، پایدارتر و موفق‌تر خواهیم بود. چنانکه امام راحل به‌عنوان یک مصداق و الگوی عملی در این زمینه در زمان معاصر بر اساس همین مکتب می‌فرمود: ...من موی یک زاغه‌نشین و کوخ‌نشین را با کاخ نشین‌های بی‌درد عوض نمی‌کنم و همواره به مسؤولان دستور می‌داد به یاد فقرا و مستضعفان و پا برهنگان جامعه باشند و بدانند که این انقلاب مال آنهاست.
در پایان بفرمایید با کاستی‌هایی که بی‌تردید در تأسی به الگوهای عملی واخلاقی امام رضا(ع) در زندگیمان داریم، چگونه مي‌توانيم زمينه خشنودي آن حضرت(ع) را فراهم سازیم؟ آیا با زیارت می‌توانیم آنها را جبران کنیم؟ چگونه زیارتی؟
- ببینید! زیارت حضرت امام رضا(ع) و همه ائمه بزرگوار فصل جدایی در فضیلتها و جای مستقلی در روایات و باورهای دینی‌مان دارد و اصولاً زیارت قبور نورانی آن حجج الهی توفیق و عطیه بزرگ الهی در حق ما مسلمانان و حتی همه بشریت در روی زمین است.
در زمینه اصل زیارت و توسل، روایات و آیات وجود دارد که ما، در این مجال اندک اشاره ای می کنیم و آن این است که این مضاجع شریف از جمله آستان آسمانی حضرت ثامن الحجج(ع) برکات و سیر معنوی و ارتباط قلبی خاص و محسوس و ملموسی با خود دارد که خود سخن طویل دل است و ما به آن پایبندیم، زیرا ائمه اطهار(ع) ستارگان آسمان در زمین‌اند و به همه نور می‌بخشند و نیز قرائت متون زیارتنامه آن حضرات عظام مانند زیارت امین‌ا... یا زیارت جامعه‌کبیره و صغیره یا دیگر متون مأثور زیارتی ائمه اطهار(ع) - که همه درجای خود دایره‌المعارف علوم توحیدی محسوب می‌شوند- یا اینکه درقالب اعمال خاص مثل زیارات مخصوص از نزدیک به جا آورده شود-که خیلی برتر و مؤکدتر هم هست- و یا از راه دور باشد- همه اسباب ظاهریه و باطنیه برای تقرب به خداوند محسوب می‌شود و برکات خاص خود را به‌همراه دارد و وسیله و سبب تقرب الی‌ا... هستند که در قرآن‌کریم تعبیر « وتقطعت بهم‌الاسباب» آمده است.
البته در حصول برکات آن هم باید معرفت وجود ائمه اطهار(ع) و هم تأسی عملی به سیره و گفتار آن بزرگواران مورد توجه قرار بگیرد و حداقل ما را نسبت به آنها شائقتر سازد.
چنانکه امام رضا(ع) هشدار دادند: « ...مبادا اعمال نیک را به اتکای دوستی آل محمد(ص) رها کنید که هیچ پذیرفته شدنی نیست . »
نظر شما