این اواخر نیز بحرانهای برخی مؤسسات مالی مانند «میزان» موجب اعتراض و تجمعهای مال‌باختگانی شد که راهی دیگر برای دریافت حق خود نداشتند. همچنین برخی کمپین‌ها مانند «نه به خرید خودروی صفر» که در فضای مجازی شکل گرفت، نشان داد این‌گونه رفتار‌ها دارد در شبکه‌های اجتماعی ایرانی جایگاه پیدا می کند.
این گزارش تلاش می کند به فهم دقیق‌تر مفهوم «رفتار جمعی» بپردازد و کارکردش برای افراد جامعه را بررسی کند.
رفتار جمعی چیست؟
دکتر حسین اکبری، دبیر انجمن جامعه‌شناسی ایران شاخه خراسان در تعریف «رفتار جمعی» می‌گوید: رفتار جمعی در ادبیات علمی جامعه‌شناسی به رفتارهای خودانگیخته، هیجانی و بی‌برنامه‌ای اطلاق می‌شود که بدون ساختار و سلسله مراتب رهبری در یک فضای اجتماعی خاص بروز می‌کند. ویژگی اصلی این نوع رفتار‌ها، هیجانی و پیش بینی ناپذیر بودن آنهاست، یعنی این نوع از رفتار‌ها در موقعیتهای اجتماعی و روانی خاص بروز می‌کنند و از قبل قابل پیش بینی دقیق نیستند.
رفتار جمعی آگاهانه
فاطمه علویان، کارشناس ارشد ارتباطات نیز درباره عواملی که در بروز رفتار جمعی مؤثرند، می‌گوید: یکی از عواملی که سبب می‌شود افراد یک جامعه به انجام رفتارهای جمعی ترغیب شوند، ساختار آن جامعه است. یعنی اگر ساختار و سازمان یک جامعه به گونه‌ای باشد که راه‌های قانونی و رسمی ابراز مطالبات و خواسته‌های مردم مسدود باشد، احتمال بروز رفتار جمعی در آن جامعه افزایش خواهد یافت و افراد شیوه‌های دیگری را برای به دست آوردن مطالباتشان به کار خواهند گرفت. عامل دیگر؛ فشارهای ساختاری است. یعنی اگر شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و... به گونه‌ای باشد که افراد جامعه را تحت فشار قرار دهد، زمینه بروز رفتار جمعی پدید می‌آید. پدیده‌هایی مانند گرانی، ناامنی، بی‌عدالتی و... افراد یک جامعه را تحت فشار قرار می‌دهند. مردمی که زیر بار فشارهای اقتصادی شدید قرار می‌گیرند به این گرایش پیدا می‌کنند که با یکدیگر درد دل کنند و گرانی و تورم را موضوع بحث قرار دهند. مانند گفت‌وگوهایی که درباره گرانی در تاکسی و اتوبوس انجام می‌شود.
رفتار جمعی و شبکه‌های اجتماعی
این کارشناس ارشد ارتباطات تأکید می‌کند: در همین گفت‌و‌گوهاست که مردم «باور» پیدا می‌کنند به عنوان مثال گرانی، «مساله‌ای جدی» برای همه آنهاست. پدیدار شدن باورهای مشترک در هر زمینه‌ای در بروز رفتار جمعی مؤثر است. درست در چنین شرایطی است که عامل بعدی بروز رفتار جمعی یعنی نیرویی که از باورهای همگانی مثلاً نسبت به گرانی شکل گرفته، مردم را به انجام عمل جمعی ترغیب می‌کند. اغلب، مسؤولیت بسیج مردم به انجام عمل جمعی برعهده رهبران مردمی است، اما امروزه شبکه‌های اجتماعی نقش مؤثرتری در این زمینه دارند. شبکه‌های اجتماعی به دلیل قدرتی که در سامان دادن به افکار و باورهای عمومی دارند، می‌توانند افراد یک جامعه را برای انجام رفتار جمعی ترغیب کنند. کمپین‌هایی مانند حمایت از نام خلیج فارس یا پویش نخریدن خودرو صفر که اثرگذاری قابل توجهی بر افکار عمومی داشت، نمونه‌های امروزی رفتار جمعی‌اند.
اثر متقابل دولتها و مردم
این مدرس دانشگاه درباره اینکه چرا در برخی جوامع رفتارهای جمعی کمتر به چشم می‌خورد، توضیح می‌دهد: برای پاسخ به این پرسش باید دو وجه تعیین کننده رفتار جمعی، یعنی حاکمیت‌ها و مردم را در نظر گرفت. به دلیل اینکه برخی دولتها مانند دولتهای عربی خلیج فارس، هرگونه فعالیت سیاسی از جانب مردم -حتی آن دسته از کنشهای سیاسی که جزو حقوق مشروع اعضای یک جامعه است- را برای خود تهدید به شمار می‌آورند و در مقابل آنها واکنش بازدارنده نشان می‌دهند. جلوگیری از اجتماعات سیاسی مشروع و قانونی سبب می‌شود مردم احساس کنند هرگونه فعالیت سیاسی، خطرناک است و یک هراس در میان مردم از حرکتهای جمعی سیاسی شکل می‌گیرد. چنین دولتهایی این هراس را به حوزه‌های دیگر انتقال می‌دهند، یعنی به رفتارهای جمعی مردم در حوزه‌های دیگر مانند حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و... رنگ و بوی سیاسی می‌دهند تا مردم به سبب این هراس، از جمع شدن برای واکنش نشان دادن به هر پدیده‌ای- به عنوان مثال گرانی - بپرهیزند. به عنوان مثال تجمعات کارگران و معلمان که اغلب ماهیتی صنفی و شغلی دارد، نباید برچسب سیاسی بخورد، زیرا امکان حرف زدن مسالمت‌آمیز را از آنان می گیرد.
دیدنی ِنادیده گرفته شده
دکتر اکبری، عضو هیأت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی درباره چگونگی برخورد دولتها با پدیده رفتار جمعی می‌گوید: رفتارهای جمعی در راستای اهداف دولتها قرار ندارند ولی با توجه به سیاستهای هر دولتی امکان استفاده ابزاری از این جریانها و رفتار‌ها وجود دارد و می‌توانند از طریق رصد کردن رفتارهای جمعی نقاط ضعف خود را شناخته یا افراد همسو با جریان را مورد نظارت و کنترل قرار دهند. بررسی رفتارهای جمعی در ایران نشان می‌دهد ک با توجه به موضوع رفتار‌ها، نوع برخورد حاکمیت با آن متفاوت است. در کشور ما رفتارهای جمعی در ابتدا نادیده گرفته می‌شود، پس از رشد جریان؛ ابتدا در برابر آن موضع مخالف می‌گیرند و سپس با آن همراه می‌شوند.
از ماست که بر ماست
فاطمه علویان، پژوهشگر علوم اجتماعی به واکاوی رفتار افراد جامعه می‌پردازد و می‌گوید: نکته دیگری که در اینجا حایز اهمیت است، منفعت طلبی و تمایل به حفظ وضعیت موجود از طرف افراد جامعه است. این جمله آشنا که: «کلاه خودت را سفت بچسب!» نشان می‌دهد افراد به گونه‌ای تربیت شده‌اند و آموزش دیده‌اند که منافع خود را بر منافع گروهی که در آن قرار دارند ترجیح می‌دهند. در صورتی که پیگیری منافع جمعی از طریق رفتارهای جمعی، مسؤولان را مجبور می‌کند «پاسخگو» باشند و مثلاً خواسته‌های مراجعه کنندگان به یک اداره را در نظر بگیرند.
نظر شما