بررسي جايگاه مسجد از صدر اسلام تا كنون با تمامي فراز ونشيب هاي آن اين فهوا را به ما مي آموزد كه اين پايگاه تنها پايگاهي است كه تمدن سازي از آن انتظار مي رود چه اينكه ديگر پايگاه ها نه اصالت مسجد رادارا هستند ونه به ذات توان آن را دارا هستند آنچه در جنبش ها و نهضت هاي متعدد در ايران اسلامي برخاسته از مسجد بوده اند. در حقيقت نهضتهاي اسلامي به قدري ريشه در مساجد داشته و دارند كه به صراحت مي توان گفت با نفي مساجد از حركتهاي اسلامي ، نهضتها يكباره از هويت اسلامي خود ساقط خواهند شد. مطالعه تاريخ اين نهضتها و جنبش ها انسان را مطمئن مي كند كه در تمامي آنها مساجد مركز ثقل و كانون مركزي مبارزات بوده است . انقلاب اسلامي نيز از مساجد به عنوان مراكز نيرومند پشتيباني انقلاب و ستاد عملياتي بهره گرفت. اين جا  به آن به صورت كلي وكوتاه خواهيم پرداخت نقش مسجد  وكاركردهاي آن در عصر انقلاب اسلامي خواهد بود.
امام احياءگر مسجد
بي ترديد امام خميني (ره) نامي ماندگار در تاريخ ايران و جهان است . آثار و بركات به يادگار مانده از  او حقيقتي زنده و پويا براي عصرها ونسل هاي پس از خود ساخته است. احياگري كه اسلام ناب را ز تحجر و جمود و روشنفكري بيمار رها ساخت و مسلمين را به هويت و شخصيت حقيقي و واقعي خود بازگرداند. احياء ديني كه توسط امام صورت گرفت ، شايسته معرفي به نسل جوان و طالبان حقيقت است .
از جمله نهادهايي كه درجريان انقلاب و بعد از آن تا سالهاي پاياني زندگي حضرت امام(ره)توسط رهنمودها و تلاشهاي امام، حيات مجدد يافت مساجد و مراكز مذهبي بودند. روحانيت مبارز در سنگر محراب و منبر به تبيين تفكر سياسي باسلام و نشر اهداف نهضت و افشاگري در زمينه فجايع رژيم ستمشاهي  و آثار شوم سلطه خارجي و توطئه هاي استكبار جهاني به ويژه آمريكا و صهيونيزم پرداخت؛ مساجد در سراسر ايران جايگاهي سازنده و مقدس پيدا كرد و جذابيت و مركزييت سياسي و عبادي خود را بازيافت. با اين تحول عميق كه خود بازگشتي به دوران شكوهمند صدر اسلام و سيره پيامبر اكرم (ص) و امير المؤمنين (ع) بود ، نقش سرنوشت سازي در ايجاد وحدت و يكپارچگي طبقات گوناگون ملت و همدلي نيرو هاي انقلابي در مسير اهداف و آرمانهاي مقدس انقلاب اسلامي، ايفا كرد.
حرکت پیامبر گونه امام (ره) در بستر مساجد
امام خميني (ره) قبل از هرگونه مبارزه بر عليه رژيم ستمشاهي، فقيهي متبحر ومرجعي صاحب نظر در احكام و علوم اسلامي بودند اما ازآنجا كه در اين اينجا نمي خواهيم به بررسي نظرات فقهي ايشان در مورد مسجد بپردازيم از اين بحث گذر مي كنيم و ديدگاه هاي سياسي و اجتماعي ايشان مي پردازيم.
بنا به اظهارات اصحاب و ياران انقلاب، امام (ره) در ساليان قبل از شروع مبارزات رسمي و قبل از آن كه نامي از ايشان در محافل و مجالس عمومي مطرح باشد در مساجد محله هاي قم حضور پيدا مي كردند و به ترويج افكار و انديشه هاي انقلابي خود مي پرداختند. حاج عبدالكريم احمدي در اين خصوص اظهار مي دارد .امام قبل از سالهاي 40 و 41 كه مردم هنوز شناختي از ايشان نداشتند و فقط شاگردان امام او را مي شناختند در مساجد محله هاي قم حضور مي يافتند و به ايراد سخن مي پرداختند ولي از آنجا كه شناختي از ايشان در بين مردم نبود ، غير از عده اي خاص از شاگردان، استقبال آن چناني نمي شد. اما در اين دوران امام دست به شبكه سازي مساجد به صورت پنهان زدند كه از جمله مظاهر و نشانه هاي آن را مي توان هيئت هاي متحده اسلامي كه در ابتدا با متحد شدن 3 مسجد امين الدوله، شيخ علي و اصفهاني ها شكل گرفت و يا نمونه ديگر آن را مي توان در سال 1343 با تبعيد امام خميني يافت كه نماز جماعت در شهرهاي کشور به نشانه اعتراض تعطيل شد. اين اعتصاب دو هفته به طول انجاميد و تلاش هاي متصديان امور براي شکستن اين اعتصاب پيش از موعد مقرر ناکام ماند در اکثر شهرها و استان ها از جمله آبادان، اصفهان، اهواز، جهرم، تهران، دزفول، شيراز، قم، کاشان، لار، مشهد، نجف آباد، تبريز و...  اعتصاب همگاني شد و در مساجد بسته شد و مؤذنان نيز از گفتن اذان خودداري کردند (نهضت امام خميني و اسناد ساواک).
استفاده تبليغي براي نشر افكار انقلابي قبل از شروع به مبارزات رسمي، انسان را به ياد شيوه و سيره رسول گرامي (ص) در صدر اسلام مي اندازد كه حضرت بر اساس شواهد تاريخي از مسجدالحرام به عنوان پايگاه تاريخي استفاده مي كردند به صورتي كه اسلام آوردن شمار زيادي از ياران پيامبر در مكه ثمره تبليغاتي بود كه حضرت در مسجد الحرام داشتند. گويا حضرت امام (ره) در آن سال ها با الهام از اين شيوه رسول گرامي (ص) به چنين اقداماتي دست زدند.
هدف از احياي مساجد!
ـ بازگشت كاركردهاي مساجد به مساجد صدر اسلام و استفاده بهينه از كاركردهای آن.
ـ حضور با شكوه و هرچه گسترده مردم در مساجد جهت ايجاد وحدت و همبستگي.
ـ بعد از تحقق يافتن دو هدف فوق ؛ ساماندهي حركت ها و مبارزات از مسجد توسط ائمه جماعت ، علما و روحانيون.
ـ استفاده از تمامي اين ظرفيت ها در جهت سرنگوني حكومت شاهنشاهي و برپايي حكومت اسلامي.
گوشه ای از مواضع تاریخی امام (ره) پیرامون نقش مساجد
روشنفكران وارداتي نباشيد!
«اين مساجد است كه نهضت را درست كرد… اي ملت، مسجدهاي خودتان را حفظ كنيد، اي روشنفكرها مسجدها را حفظ كنيد . روشنفكر غربي نباشيد ! روشنفكران وارداتي نباشيد! اي حقوقدان ها مسجد را حفظ كنيد، برويد به مسجد… اين مسجدها را حفظ كنيد تا نهضت به ثمر رسد تا مملكت شما نجات پيدا كند . انشاءا… اين مسجدها را براي ما حفظ كند. اين مسجد بود كه اين پيروزي را براي ملت ما درست كرد ، اين مراكز حساسي است كه ملت  بايد به آن توجه داشته باشد، اين طور نباشد كه خيال كنند كه حالا ديگر ما پيروز شديم، ديگر مسجد مي خواهيم چه كنيم؟»
ترس از فانتوم ها نداشته باشید!
«پيروزي ما براي اداره مسجد است. ما اگر نماز نباشد و آداب اسلامي نباشد، چه داعي داريم كه بياييم خودمان را به مهلكه بيندازيم و وارد اين امور بشويم؟ ما براي اسلام اين كارها را مي كنيم و شما، شما ملت براي اسلام قيام كرديد و براي اسلام اين همه زحمت كشيديد و داريد مي كشيد. مراكزي كه مركز بسط حقيقت اسلام است و بسط فقه اسلام است و آن مساجد است اين ها را خالي نگذارند اين يك توطئه است كه مي خواهند مسجدها را خالي كنند. شما بايد هوشيار باشيد كه مسجدهايتان و محراب هايتان را حفظ كنيد و بيشتر از سابق، شمايي كه اين معجزه را از مسجد ديديد (انقلاب اسلامي) حالا بايد برويد دنبال اين معجزه ها نه رها كنيد او را، من امروز بايد بگويم كه تكليف است براي مسلمان ها، حفظ مساجد. امروز جزء اموري است كه اسلام به او وابسته است … مساجد را پر كنيد اگر اين مسجد و مركز ستاد اسلام قوي باشد، ترس از فانتوم ها نداشته باشيد، ترس از آمريكا و شوروي و اين ها نداشته باشيد آن روز بايد ترس داشته باشيد كه شما پشت كنيد به اسلام پشت كنيد به مسجد. چون ملت مبارز رمز پيروزي را يافته است و با هوشياري دريافته كه بسيج عمومي از سنگرهاي الهي مساجد و منابر و محافل ديني تشكيل گرديده لازم است اين سنگرهاي اسلامي را حفظ نمايند. رمز پيروزي ملت ما همين بود كه ديگر نمي ترسيدند از اينكه بروند توي خيابان بكشندشان، مي رفتند؛ خيلي هم كشته مي شدند بالاخره هم با همين فريادها و دادها و ا… اكبر ها پيروز شدند .»
منافاتی ندارد!
«اين مساجد سنگرهاي اسلام است ، محراب محل حرب است اينها سنگرند براي اسلام ، حفظ كنيد اينها را . اين مساجد بايد مراكز تربيت صحيح باشد و مساجد بحمدا…اكثراً اين طوري است . اشخاصي كه در مسجد مي روند بايد تربيت شوند به تربيتهاي اسلامي ، مساجد را خالي نگذاريد ، آنهايي كه مي خواهند نقشه بكشند و شما را دور كنند از مراكز تعليم و تربيت ، آنها دشمن هاي شما هستند … هم دانشگاهها را حفظ كنيد ، هم مساجد را حفظ كنيد ،‌منافات باهم ندارند ، دانشگاهي باشيد مسجد هم برويد ، مساجد را هم تعمير كنيد ، مساجد را هم آباد كنيداز رفتن خودتان .»
راهبرد های احیای دوباره مساجد
باتوجه به آنچه گفته شد، هرچند عوامل زيادي را مي توان در رخوت مساجد نام برد اما راهبرد هاي زير براي اصلاح وضعيت "مسجد و مسجدي ها" قابل توجه خواهند بود:
1- باز شناسي پديده"انقلاب اسلامي" و نقش اساسي آن در تحولات چند دهه اخير جهان؛ که باعث مي شود مسجديها به ارزش واقعي آنچه داشته اند و بايد براي آن تلاش کنند پي ببرندو هويت انقلابي خويش را بازيابند.
2- طرح مجدد انديشه اسلام ناب حضرت امام خميني (ره) ، که با ارائه مبناي فکري "جامع" و"اصيل" و تعريف مجدد آرمانهاي جهاني ايشان،انديشه و انگيزه اي نيرومند شکل خواهد گرفت.
3-نكته ديگر رابطه امام وامت است. دير زماني است كه رهبري دلسوزانه سالانه نكاتي را پيرامون مسجدومباحث فرهنگي و... مطرح مي كنند كه حتي در برنامه ريزي وگرفتن خط ومشي فعالان فرهنگي مساجد مغفول مانده است چه برسد به عمل به آن ازاين رو نصب العين قرار دادن سخنان ايشان به مثابه يك فرمانده مساجد را در جنگ نرم بار ديگر به سنگرهاي مستحكم تر از ديروز تبديل مي كندوموجب احياءمجدد آن مي شود.
4- پيوند جدي با مسأله هنر و ابزارهاي هنري، که با توجه به تغييرات فرهنگي و سلايق مخاطبان، تأثير گذاري فعاليت ها به وجود اين عامل وابسته است.
5- ارتباط با جبهه فرهنگ وهنر انقلاب: که با اتصال به نويسندگان، هنرمندان و انديشمندان انقلاب و آثار ايشان از تغذيه دائم فکري و فرهنگي برخوردار  شوند.
6- بازيابي هويت مساجد: بسياري از مسجدي ها كه در حال فعاليت اند از عقبه تاريخي مسجدشان بي خبرند كه به نظر مي رسد با تاريخ پژوهي مسجدشان اعم از سرگذشت پژوهي شهدا مسجد تا ثبت فعاليت هاي مسجد در دهه 50و60تا حدودي گسست تشكيلاتي ايجاد شده جبران ومساجد هويت انقلابي خود رابازخواهند يافت.