به گزارش خبرنگار مهر، «در بلوار عمار یاسر گنج پیدا شده» این شایعه‌ای بود که سال 85 در جریان حفاری‌ها برای احداث فاز 4 عمار یاسر در میان مردم شنیده می‌شد. چندان هم بیراه به نظر نمی‌رسید. شواهدی پیدا شد که باستان‌شناسان را به 7 هزار سال قبل می‌رساند. شواهدی شبیه به تمدن سیلک در کاشان.

شاید برای بسیاری قدمت هفت هزار ساله شهر قم باورکردنی نباشد. نه تنها زائران و گردشگرانی که به قم سفر می‌کنند کمترین اطلاعی نسبت به قدمت تاریخی شهر به دست نمی‌آورند بلکه بسیاری از مردم قم از این فراز و نشیب‌های تاریخی بی‌خبر هستند.

کمی گشت و گذار میان اسناد تاریخی نشان می‌دهد قم حتی بسیار قبل‌تر از دوران هخامنشی که در آن «ترمنتیکا» می‌خواندندش آبادانی داشته است. با اینهمه تاریخ این شهر و قصه آبادانی‌هایش پیوسته نیست.

تاریخ قم مثل رشته‌ای است که هزار بار پاره شده و دوباره به هم گره خورده است. بارها شهر آباد شده و ساکنان آن فزونی گرفته و باغ‌ها و بستان‌های فراوان در پیرامون آن برآمده و دوباره رها و تاراج شده و روی به ویرانی نهاده و جذابیت خود را برای سکونت از دست داده است.

در کتاب «تاریخ قم» نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی که کهن‌ترین سند تاریخی موجود درباره شهر قم است، از قول مورخان قدیم‌تر، از اسکندر، بهرام گور، طهمورث، لهراست، قباد، یزدگرد و چند تن دیگر، به عنوان بانیان اولیه شهر قم یاد شده است.

ارزش محوطه‌های باستانی

یکی از شواهد تاریخی بودن شهر قم وجود تپه‌های باستانی و آثاری است که در آنها کشف شده. تپه قلی درویش در نزدیکی جمکران یکی از این تپه‌ها است که به گفته عمار کاووسی، معاون فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی و گردشگری قم قدمتش به هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رسد.

به گفته وی شادقلی‌خان در محله باستان چهارمردان هم در گذشته می‌توانست جزو فهرست تپه‌های باستانی قم باشد اما ساخت و سازهای اخیر شرایط متفاوتی برای آن رقم زده است.

کاووسی به حبرنگار مهر می‌گوید: تپه باستانی به جایی گفته می‌شود که بر اثر تکرار لایه‌های باستانی، ارتفاعی از سطح زمین داشته باشد اما شادقلی‌ خان تقریباً مسطح شده و تعریف تپه باستانی را از دست داده است. با این حال شواهد حاکی از زیستن مردم قم در هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح در این منطقه است.

گذشته‌ای که گم شد

با توجه به مطالعات میدانی انجام شده و شواهدی مانند توپوگرافی فعلی محل اثر به نظر می‌رسد تپه شادقلی خان شامل دو تپه شرقی- غربی به فاصله حدود 50 متر بوده که در حد فاصل این دو تپه، یک مسیل یا نهر جاری بوده است.

محله چهارمردان یکی از هسته‌های اصلی قم است که بخش مهمی از بافت تاریخی این شهر را در بر گرفته است و گذر شادقلی خان در مرکز آن قرار دارد. تا پیش از گسترش وسیع تخریب‌ها در بافت تاریخی قم، تعداد زیادی بناهای تاریخی که عموماً متعلق به دوره قاجاریه و پهلوی اول بودند در این محل وجود داشت که امروزه بخش اعظم آن به طور کامل منهدم شده است.

به جز هزاره چهارم در این محدوده آثاری از دوره ساسانی، سده‌های نخستین اسلامی، دوره سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار وجود داشته است. آثاری که امروز به جز یکی یا دو بنا چیزی از آن باقی نمانده است.

تکرار یک داستان

اواخر مردادماه این داستان دوباره تکرار شد. کارگران پیمانکار پروژه تقاطع غیر همسطح شهدای 15 خرداد در جریان حفاری‌های خود به چند قطعه سفال برخوردند که به گفته باستان‌شناسان مربوط به دوره سلجوقیان است.

همان روزها عباس محتاج، مدیرعامل بنیاد تعاون ارتش که پیمانکار این پروژه است در گفتگو با مهر این گنج را موجب رنج خوانده و خواستار تسریع در عملیات کاوش در کارگاه ساخت این پروژه برای پیشگری از ترافیک طولانی در این مسیر شد.

این سخن محتاج در حالی است که معاون فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی استان می‌گوید 90 درصد کارگاه ساخت این تقاطع آزاد است و کاوش‌ها ضربه‌ای به اجرای این پروژه نمی‌زند. آنطور که کاووسی می‌گوید در مرحله کنونی که قرار است روگذر احداث شود، تداخل زیادی بین ساخت این پروژه و کاوش‌ها وجود ندارد اما در مرحله احداث زیرگذر شاید با مشکلات بیشتری مواجه باشیم.

شواهد قطعی برای درخشش تاریخی

لایه نگاری‌ها برای مشخص شدن جزئیات ارزش تاریخی سفال‌هایی که در این محدوده پیدا شده هفته گذشته آغاز شده است. به گفته معاون فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان کاوش‌ها تا این لحظه نشان می‌دهد وسعت شهر تاریخی قم از چیزی که تا امروز تصور می‌شده، بسیار بیشتر بوده و بر اساس این اتفاق جدید با قطعیت می‌توان گفت شهر قم حتی در صدر اسلام و به ویژه دوران میانی، یک شهر بزرگ و آباد بوده است.

کاووسی پیدا شدن این آثار را موجب غنی شدن اطلاعات از تاریخ شهر قم و باز شدن برخی نقاط کور می‌داند. وی با اشاره به اتفاقات سال 84 و تخریب بافت هفت هزار ساله شهر افزود: این بار نمی‌گذاریم آن داستان غم‌انگیز تکرار شود و از هویت تاریخی شهر قم دفاع خواهیم کرد.

لایه نگاری‌های باستانی این منطقه ممکن است اطلاعاتی حتی با ارزش‌تر از آنچه امروز وجود دارد به باستان‌شناسان بدهد. اطلاعاتی که نشانگر هویت غنی تاریخی این شهر و یک گنج واقعی برای این مردم است.

کاووسی توجه بیشتر دستگاه های مسئول در اجرای پروژه‌های بزرگ عمرانی در مناطق تاریخی شهر را منوط به ایجاد یک خواست عمومی در مردم می‌داند تا گنج‌ها به راحتی ویران نشده و گذشته‌ها با حرکت بلدوزها آوار نشود.

آنطور که معاون فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی استان قم می‌گوید در سال 85 هم گنجی در کار نبود. چند کوزه سفالین و ابزار آب رسانی در جریان حفاری‌های شهرداری در احداث فاز چهار عمار یاسر پیدا شد و سطح تخریب طوری بود که دیگر مجالی برای حفاری و تحقیقات بیشتر نماند. اتفاقی که او قول می‌دهد تکرار نشود.