اين در حالي است كه بیش از 97 درصد از تولیدات علمي بين المللي (مقالات ISI) و ثبت اختراعات مربوط به اين دستگاههاست. در مقابل، بقيه دستگاههاي اجرايي هر ساله بطور متوسط حدود ٧٠ درصد بودجه تحقيقات را در اختيار داشته اند. برخی این توزیع را درست دانسته و برخی نادرست می‌دانند. در بخش نخست گفت و گو با دکتر «رضا منصوری» معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در دولت هشتم و استاد دانشگاه، وضعیت بودجه پژوهشی کشور را تشریح کردیم و در ادامه به بررسی چگونگی توزیع بودجه پژوهشی و راهکارهای پیش روی آن پرداختیم.
چرا بودجه پژوهشی سرگردان است و برای توزیع آن کانال کشی درستی نشده؟
- به نظر می‌رسد دولت برای ساکت کردن برخی که می‌گویند برای پژوهش باید هزینه شود، این بودجه را می‌دهد. در دولتهای مختلف، توزیع بودجه پژوهشی کمابیش تفاوتهایی داشته اما عمده منش فکری این بوده که عده ای دانشگاهی را ساکت کنیم و سالانه پولی را به آنها بدهیم.
چه سهمی از این بودجه به دانشگاه ها می‌رسد؟
- کمتر از 20 درصد آن به دانشگاه ها می‌رود و بخش عمده آن جذب دستگاه دولتی و بخش نظامی و غیرنظامی می‌شود.
اگر متولیان وزارت علوم، وزارت بهداشت و سازمان مدیریت هستند، وقتی بودجه ای به دست آنها نمی رسد چطور می‌توانند هدایت کننده ماجرا باشند؟
- قطعا نمی توانند. چگونه می‌توانیم بگوییم 15 تا 20 درصد از سهم کل بودجه که به دانشگاه ها داده می‌شود، کم است یا زیاد؟ خط کشی برای سنجش خوبی و بدی آن وجود ندارد؟ اصلا چرا باید بشود 80 درصد؟ اینکه می‌گویند 80 درصد پژوهشها در دانشگاه ها انجام می‌شود پس 80 درصد بودجه هم باید به دانشگاه ها داده شود، چنین چیزی نیست. این استدلال درستی نیست.
چرا؟
- بودجه پژوهشی کشورها هر رقمی که هست به سه بخش عمده تقسیم می‌شود. یکی پژوهش های بنیادی است که حداکثر 15 درصد کل این درآمدهاست. دو رقم عمده دیگر هم مربوط به پژوهش کاربردی و توسعه ای می‌شود. بیشتر رقم به سمت پژوهش توسعه ای می‌رود که در دانشگاه ها انجام نمی شود بنابراین عمده بودجه نباید به دانشگاه ها برود، این تفکیکها انجام نشده است.
چرا گفته می‌شود که بیشتر تولید علم ما در دانشگاه ها انجام می‌شود؟
- اینطور نیست. بهترین مقاله ها در دانشگاه ها نوشته می‌شود در حالیکه پژوهش توسعه ای به علم منجر نمی شود به تولید منجر می‌شود. پژوهشگرانی باید فکر کنند که چطور یک داده علمی را که از طریق تحقیقات کاربردی به دست آمده به محصول تبدیل کنند. در ایران به آن «کاربرد» می‌گویند اما در عرف بین المللی «توسعه» نامیده می‌شود.
بودجه توسعه ای به کجا باید هدایت شود؟
- باید این تفکیک انجام شود که از مجموع 0.3 درصد تولید ناخالص ملی که بودجه پژوهشی کشور است چه سهمی بناست صرف پژوهش های بنیادی شود که الان کمتر از 7 درصد بوده و در دانشگاه ها و پژوهشگاه ها صرف می‌شود اما استاندارد جهانی در این حوزه 15 درصد است و باید دوبرابر شود. 85 درصد دیگر باید صرف پژوهش های کاربردی و توسعه ای شود. نیاز داریم که بیشتر این بودجه صرف پژوهش های توسعه ای شود. اگر 50 درصد به سمت پژوهش های توسعه ای برود، 35 درصد در بخش پژوهش های کاربردی هزینه می‌شود و 15 درصد دیگر برای پژوهش های بنیادی. شورای عتف به این مسایل نپرداخته است.
پیشنهاد شما برای خروج از این وضعیت چیست؟
- قطعا نمی توان 0.3 درصد تولید ناخالص ملی را ناگهان به 3 یا 4 درصد رساند حتی برای 10 سال آینده هم غیرممکن است اما اگر برای سال آینده افزایشی منطقی داشته باشیم که این رقم را به 0.4 یا 0.5 درصد برسانیم، شاهد رشد پژوهش خواهیم بود. هر چیزی بیش ازاین باشد، عملی نیست.
برخی معتقدند این رقم برای سال آینده به 2 درصد هم می‌تواند برسد؟
- یعنی 3 هزار میلیارد تومانی که امسال دولت در بخش پژوهش باید هزینه کند سال آینده ناگهان به 40 هزار میلیارد تومان برسد؟! این امکان پذیر نیست. اما این رقم می‌تواند دوبرابر شود؛ حدود نیم درصد از تولید ناخالص ملی در سال آینده.
این افزایش بودجه را چطور باید مدیریت کرد؟
- نکته مهم همین است. بزرگترین اشتباه ما در دولت داری مدرن، این است که بودجه را تقسیم یکنواخت می‌کنیم. رقم افزایش را باید کنار بگذارند و بودجه گذشته را مطابق با میزان تورم، افزایش دهند و به شکل گذشته بین دستگاه ها توزیع کنند چرا که آنها به چیزی در سال 93 عادت کرده اند. رقم مازاد را باید برای کارهای تاثیرگذار بنیادی، کاربردی و توسعه ای هزینه کنند. اگر دولت این کار را بکند قطعا تحول بزرگی در کشور رخ خواهد داد. البته مسیر دشواری پیش رو دارد چون همه می‌خواهند پول را بگیرند ولی دولت باید محکم بایستد و بگوید که برای پژوهش های مورد نیاز کشور، تخصیص اعتبار دارد و پول را هدایت کند به سمت مساله هایی که دولت تعریف می‌کند نه مساله ای که پژوهشگر تعریف می‌کند. تقسیم بندی برای توزیع درست بودجه پژوهشی انجام نشده است در حالیکه این بودجه و افزایش آن، باید در چارچوب برنامه ای مدون توزیع شود. از سوی دیگر سازمان مدیریت موظف شود که راهکارهای اداری آن را به وجود بیاورد.
یعنی تاسیس نهاد جدیدی برای توزیع بودجه پژوهشی؟
- نیازی به تشکیلات جدید نیست. از نهادهای موجود می‌توان خواست که این کار را انجام دهند. گاهی گفته می‌شود که کشور ما ظرفیت انجام پژوهش یا ظرفیت به هزینه گرفتن یک درصد تولید ناخالص ملی را ندارد این حرف هم درست است هم غلط! ظرفیت اداری انجام پژوهش را نداریم اما ظرفیت انجام پژوهش هست چون مساله هست. ظرفیت های پژوهشی در حوزه های مختلف وجود دارد. به محض اینکه روال سالم انجام کار پژوهشی شروع شود ظرفیت ها نمایان می‌شود دانش آموختگان بسیاری را برای انجام کارهای پژوهشی در کشور داریم. اگر برنامه داشته باشیم و برای انجام آن برنامه بروکراسی اداری مناسب فراهم شود، نیروی انسانی وجود دارد و کارها به سهولت انجام می‌شود. گلوگاه اصلی ما این است که دولت عزمش را جزم کند و نظام اداری مربوط به آن را به وجود بیاورد. وظیفه دولت بسیار سنگین و بااهمیت است.
نظر شما