از این رو و به مناسبت فرا رسیدن سالروز ولادت آن حضرت(ع) با حجت الاسلام والمسلمین قاسم خانجانی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و محقق و مؤلف تاریخ اسلام درباره یکی از سوالات و شبهات مرتبط با زندگانی ایشان که بحث و شبهه درباره موضوع شمار فرزندان امام عسکری(ع) و اسامی آنهاست به گفت و گو پرداخته‌ایم و مشروح آن از نظر می‌گذرد:
جناب خانجانی! بفرمایید ریشه شبهه درباره موضوع شمار فرزندان امام عسکری(ع) در چیست و چرا درباره این مهم اقوال و دیدگاه‌های مختلف مطرح است؟
- از مسایلی که در ادوار گوناگون زندگانی ائمه معصومین(ع) و به نوعی برای مقابله با خط اصیل امامت و هدایت که در فرزندان و نسل ائمه(ع) قرار داده شده، ادامه یافته و مطرح شده، موضوع شمار و اسامی فرزندان آن حضرات(ع) است. از این روست که براساس روایات مشهور و از زمان پیامبر اکرم(ص) مکرراً شمار و اسامی فرزندان ائمه(ع) نقل شده و مردم در مقاطع مختلف در این باره شنیده بودند و حتی طبق نقل مشهوری در روایت لوح، نام ائمه(ع) و حتی نام پدر و مادر آنان مطرح شده است. زیرا حاکمان ستمگری که در دوران زندگانی امامان(ع) و پس از آن حکومت می‌کردند به نوعی به روشن بودن و مشخص بودن تعداد ائمه(ع) و نام و نسب شان حساسیت داشته و سعی می‌کردند به این مسأله خدشه وارد کرده و آن را زیر سوال ببرند.
این موضوع سبب شده بود در برخی موارد بویژه در خصوص دو سه امام(ع)، بحث فرزند داشتن و شمار فرزندان و اسامی آنها مورد خدشه قرار بگیرد.
در این میان، حساسیت‌ها و شبهه افکنی‌ها درباره اسامی و شمار فرزندان امام عسکری(ع) بیشتر از دیگر ائمه(ع) بوده است.
شاید این حساسیت در مقایسه با سایر امامان(ع) برای این است که پس از امام عسکری(ع)، فرزندی از ایشان به امامت می‌رسد که مقرر است به عنوان امام زنده و غایب آن هم برای مدت زمان نامشخص که هیچ کس از آن اطلاع ندارد امامت را بر عهده بگیرد و طبیعتا با چنین تئوری مطرح شده از سوی معصومان(ع) به این سادگی نمی‌شد مقابله کرد، چنانکه تا امروز هم نتوانسته‌اند.
البته کوشیدند از طریق روایات ساختگی و حتی در بعضی موارد چون نمی‌توانستند اصل موضوع را انکار کنند با معرفی افراد جعلی همنام با حضرت مهدی(عج) با ایشان مقابله کنند که البته موفق نشدند، لذا این موضوع اهمیت بیشتری دارد. از این رو می‌بینیم که درباره فرزندان امام عسکری(ع) روایات متضادی داریم.
آیا تلاش برای خدشه وارد کردن به موضوع فرزندان امام عسکری(ع) یا زیر سؤال بردن موضوع تک فرزندی حضرت حجت (عج) به این موارد ختم می‌شود یا اقوال دیگری نیز داریم؟
- بخشی از این روایات چون نمی‌توانستند به طور صریح وجود مقدس ولی عصر(عج) را انکار کنند اصلا کل موضوع فرزند داشتن امام عسکری(ع) را زیر سوال بردند، یعنی گفتند ایشان فرزندی نداشته و هیچ فرزندی از خود بر جای نگذاشته است. اینجا بحث امامت جعفر کذّاب مطرح می‌شود و به این شکل می‌خواهند بحث امامت امام غایب(عج) را خدشه دار کنند. البته گزارشهایی هم ممکن است باشد که به لحاظ سند، منبع و تعارض قابل اعتنا نیست و این گزارش با گزارشهایی که درباره امام یازدهم(ع) و فرزندشان داریم کاملا قابل پاسخگویی است، زیرا ما به طور کلی منکر چنین گزارش و اخباری هستیم که می‌خواهند القا کنند امام یازدهم(ع) فرزندی نداشته‌اند.
از سوی دیگر، عده‌ای گفتند چون بر اساس روایاتی که داریم و پاسخهایی که ائمه(ع) در سوال مربوط به امام پس از خود داده‌اند و امام پس از خود را یا بصراحت یا با اشاره معرفی کرده‌اند نمی‌توان اصل وجود فرزند برای امام یازدهم(ع) را زیر سوال برد، از این رو فرزندان دیگری برای امام عسكری(ع) بر شمرده‌اند تا تنهایی و یگانگی فرزند امام عسکری(ع) را زیر سوال ببرند. به عنوان مثال برخی روایات که حتی در گزارشهای برخی منابع شیعی نیز راه یافته‌اند، گفته‌اند در کنار این پسر یعنی حضرت حجت(عج)، امام عسکری(ع) پسر دیگری به نام موسی و دخترانی به نام فاطمه و عایشه هم داشته‌اند. اما این نیز قابل قبول نیست، زیرا منشأ این گونه روایات معمولا به یک نفر و یک منبع باز می‌گردد یعنی خبری که به عنوان نمونه تنها نصربن علی جهضمی در «تاریخ ائمه(ع)» می‌رسد كه چون مشابه آن در هیچ سند دیگری نیست ضعیف بوده و قابل اعتنا نیست.
باید توجه داشت مهمترین مشکل این روایت آن است که تنها از این شخص نقل شده و طبیعی است وقتی یک خبر از یک نفر و تنها در یک منبع نقل شده باشد و در مقابل آن راویان دیگر داشته باشیم که این خبر را نقل نکرده‌اند، پس این نقل صحیح نیست.
نقل دیگر برای خدشه ایجاد کردن در تک فرزندی حضرت حجت(عج) آن است که فرزندی برای حضرت عسکری(ع) پیش از امام عصر(عج) برشمرده‌اند و گفته‌اند ایشان قبل از حضرت ولی عصر(عج) فرزند دیگری نیز داشته اند و به این شکل می‌خواهند مشخصا تک فرزند بودن ایشان و امامتشان را زیر سوال ببرند و باز مهمترین علت رد این قول هم منفرد بودن سند و منبع آن است.
باید توجه داشت به طور کلی درباره اخبار تاریخی وقتی تنها یک منبع، خبری را نقل می‌کند روش تحقیق تاریخی به ما می‌گوید به این شیوه نمی‌توان آن را پذیرفت و باید با گزارشهای مشابه آن را سنجید و ارزیابی کرد.
از این اقوال و روایات چه نتیجه‌ای می‌توان گرفت؟
- در گزارشهای تاریخی منابع بعدی از منابع قبلی نقل می‌کنند یعنی منابع متاخر به متقدم استناد می‌کنند، زیرا تاریخ همچون دیگر رشته‌ها مبتنی بر نظریه نیست، بلکه مبتنی بر حوادث تاریخی است و نمی‌شود کسی بیاید و قول گذشتگان را بی‌دلیل رد کند، چون نمی‌توان درباره گزارشهای تاریخی نظر داد، مگر منبع و نقل مستند وجود داشته باشد.
از این رو، از مجموعه این چند دسته روایات و اقوال چه آن دسته از روایاتی که می‌گویند امام یازدهم(ع) فرزندی نداشته‌اند یا آن دسته‌ای که بیشتر از یک فرزند را بیان کرده‌اند، به دلیل تک و واحد بودن خبر و منبع قابل پذیرش نیستند.
البته برخی از این اخبار در منابع متاخر یعنی منابع قرن 10 به بعد و نیز معاصر با ما نیز آمده اند كه باید منابع اصلی و خبر اصلی را بررسی کرد.
منابع معتبر و متقدم و موثق شیعی نسبت به شمار و اسامی فرزندان امام عسکری(ع) چه نگاهی دارند؟
- در مقابل این دو سه دسته روایات و اقوال، علمای متقدم، معتبر و مشهور شیعه روی این موضوع تاکید دارند که امام عسکری(ع) بجز یک فرزند یعنی حضرت حجت(عج) فرزند دیگری نداشته‌اند.
به عنوان مثال شیخ مفید تعبیری دارند که با صراحت می‌گویند: «امام یازدهم(ع) فرزندی آشکار و نهان بجز امام دوازدهم(عج) نداشته‌اند که او نیز در پرده غیبت است و از دیده‌ها نهان خواهد بود.»
مشابه این کلام را شیخ طوسی و قبل‌تر شیخ صدوق و کسانی که روی گزارشهای تاریخی آنها می‌توان حساب کرد نیز بیان کرده‌اند.
افزون بر این، از جنبه‌های متعدد کلامی و اعتقادی نیز این مسأله تصریح و تایید می‌شود که امام عسکری(ع) بجز یک فرزند آن هم فرزند ذکور که همنام با پیامبر اعظم(ص) است یعنی امام زمان(عج) فرزند دیگری ندارند.
با توجه به بروز و ظهور این پرسشها و شبهات چرا امام عسکری(ع) فرزندشان را از دیده‌ها پنهان کردند و ایشان را به مردم نشان ندادند؟
- ایشان فرزندشان را به خواص معرفی کردند، باید توجه داشت آن حضرت(ع) در حصر و تحت نظر شدید و تحت مراقبت بودند که شرایط سختی داشتند و گاهی برای دادن مشورت به برخی شیعیان و دادن پاسخ پرسشهای آنها باید بسیار احتیاط می‌کردند که خطری متوجه آنان نباشد. البته نه متوجه زندگی شخصی شان، زیرا ائمه(ع) از خطر به دلایل شخصی فراری نبودند، بلکه به دلیل مصلحت و منفعت عمومی و هدایتگری و سپردن پرچم هدایت به امام بعدی نباید با حرکتی نسنجیده زمینه شهادت خود را فراهم كنند.
امام معصوم حق ندارد به گونه ای اقدام کند که نسل امامت قطع شود و امام عسکری(ع) هم از این قاعده مستثنا نبودند و با آن شدت اختناق و فشار نمی‌توانستند به این سادگی امام عصر(عج) را معرفی کنند، البته به خواص معرفی کردند بویژه در روزهای آخر عمر مبارکشان حتی حضرت حجت(عج) را به نزدیکان و خواص نشان دادند و آنان نیز به وجود مبارک امام عصر(عج) و کراماتی كه از ایشان دیدند، باوجود سن اندكشان، شهادت دادند و نشانه امامت را در ایشان دیدند.
بنابراین، این طور نبود كه تولد و وجود و حضور امام عصر(عج) برای همه غایب باشد و دستکم خواص این را می‌دانستند، البته به دلیل خطراتی كه ممکن بود پس از ولادت ایشان پیش بیاید در منظر همگان نبودند و حتی ولادتشان در شرایط خاص رخ داد، چون دستگاه حکومت می‌کوشید جلوی این اتفاق تاریخ ساز را بگیرد، اما در این میان خواص و نزدیکان امام یازدهم(ع) از موضوع آگاه بودند و این گونه نبود که موضوع کاملا پنهانی باشد و هیچ کس از آن خبر نداشته باشد و به همین دلیل انكار وجود مقدس امام مهدی(عج) برای دشمنان كار آسانی نیست.
نظر شما