برخی از اقتصاددانان در تعریف این ‌نوع فقر می گویند: فقر عبارت است از ناتوانی در برآورده ساختن نیازهای انسانی و یا فقر عبارت است از عدم برخورداری از حدا قل امکانات معاش و یا به تعبیردیگر عدم برخورداری از قوت لایموت و یا فقر یعنی ناتوانی انسان در تأمین حد کافی نیازمندی ‌های بنیادی خود به منظور رسیدن به یک زندگی آبرومند و شایسته به عنوان شرط لازم در رسیدن به سوی کمال. اما باید دانست که فقرِ پیوسته دارای آثار سویی نیز می باشد چنانچه در این باره  امام رضا  (ع) فرموده اند: بینوایی کلید بدبختی و بیچارگی است.

بررسی مشکلات اجتماعی و سبب جویی و علت شناسی نابسامانی ها روشن می سازد که فقر اساس مشکلات و نابسامانی ها است؛ چنانکه محمد حکیمی می نویسد این واقعیت را نمی توان نادیده گرفت که انسان در این زندگی در قالبی جای دارد مادی و با اشیایی سروکار دارد و در جو و محیطی زندگی می کند که به وسایل و ابزار مادی نیازمند است. غذا، لباس، مسکن، نظافت، بهداشت و امثالِ اینها که همه از فرآورده های طبیعت است. جغرافیای حیات انسان در این دنیا، جغرافیای اقتصادی است و ماهیت حیات انسانی با این امور مادی پیوندی الزامی و جبری است.

از این رو زراره گوید: از امام باقر (ع) معنای این سخن خداوند را پرسیدم؟: «روزی که زمین به زمینی دیگر مبدّل شود»؟ گفت: به نان پاکیزه ای تبدیل می شود که مردمان از آن می خورند تا از حساب آسوده شوند. گوینده ای گفت: مردمان در آن روز (گرفتارند و) به خوردن و نوشیدن نمی توانند بیندیشند؟ امام فرمود: خداوند آدمی را میان تهی آفرید و ناگزیر باید خوردنیی و نوشیدنیی در اختیار داشته باشند. آیا اهل محشر بیشتر گرفتارند یا کسانی که در دوزخ به سر می برند؟ اهل دوزخ آب می طلبند و خداوند درباره (ایشان) می گوید: «اگر آب بطلبند به آنان آبی داده خواهد شد، مانند دُرد روغن داغ یا مس گداخته، که چهره ها را می سوزاند.

پس در آن جهان نیز که انسان از قید و بند و شرایط این زندگی آزاد می شود، باز از تعذیه، مسکن، لباس و دیگر وسایل آسایش و رفاه بی نیاز نیست؛ البته نوع آن و کیفیت جرم و مواد آن، با مواد و اجرام این جهان تفاوتی جوهری و ماهوی دارد. از این رو می بینیم که در قرآن کریم، به هنگام ذکر مرگ و دنیای پس از این دنیا، از خوردنی ها، نوشیدنی ها، پوشیدنی ها، مکان ها و خانه ها  سخن به میان می آید و آسایش و رفاه و نیازهای انسان برشمرده می شود و این چگونگی واقعیت حیات انسانی را ترسیم می کند، که در هر محیطی به ابزار و موادی نیاز دارد متناسب با آن محیط، و بی نیاز از هر ماده و مدتی نمی تواند به حیات خود ادامه دهد.

اکنون روشن می گردد که اگر بینوایی و تهیدستی، به زندگی فرد یا اجتماعی روی آورد مشکلات و نابسامانی های فراوانی با خود می آورد و سخن امام رضا (ع) همین واقعیت تردیدناپذیر را بازگو می کند که بینوایی کلید مشکلات است، چنانکه در حدیثی نبوی نیز چنین آمده است در وصیتی به امام علی (ع): یا علی! چهار چیز کمرشکن است: امام (و زمامداری) که نافرمانی خدا کند و مردمان از او فرمان برند و همسری که شوهر نگهدار او است و او به شوهرش خیانت می کند و  فقری که بینوا برای آن درمانی نیابد و همسایه بد در محل سکونت و اقامت.

مقایسه این چهار موضوع در کلام پیامبر اکرم (ص)، که از هر گونه گزافه و مجازگویی به دور است، ژرفای مشکل فقر را روشن می سازد. فقر با «حاکمیت فاسد» و «همسر خائن» و «همسایه بد»، در کنار هم قرار داده شده است. حاکم فاسد، همه چیز زندگی انسان را به تباهی می کشد و امنیت اقتصادی، سیاهی، حقوقی را از انسان سلب می کند. همسر خائن در درون خانه و کاشانه انسان به فساد و ویرانگری دست می زند و تنها کانون آرام و اَمن زندگی را متلاشی می سازد و آسایش و آرامش را از انسان می گیرد. همسایه زشتکار و نادرست نیز از هر جهت آسودگی خاطر را سلب می کند. حال فقر و تنگدستی نیز چون این سه اَمر خردکننده است، که سرنوشت انسان را تباه می سازد.

منابع:

1-کلینی، کافی، ج6: 287.

2-طبرسی، مکارم الاخلاق: 513.

3-علامه مجلسی، بحارالانوار، ج78: 353.

*حکیمی، معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی: 125-130.