نمازی که در سایه استقرار نظام اسلامی اقامه شد و پس از گذشت نزدیک به چهار دهه از پیروزی انقلاب، از مهمترین و اثرگذارترین عرصه‌های عبادی سیاسی به شمار می‌رود که نقش ویژه‌ای در برهه‌های حساس تاریخی ایفا کرده است؛ از این رو در گفت‌وگویی با حجت الاسلام والمسلمین علیرضا اعرافی، امام جمعه موقت قم و رئیس جامعه المصطفی العالمیه درباره برخی ابعاد این نماز به بحث و بررسی پرداخته‌ایم که از نظرتان می‌گذرد:
چرا نماز جمعه در دین اسلام اهمیت ویژه و کارکردهای خاص دارد و چرا در مقایسه با دیگر نمازها، این نماز را عبادی - سیاسی می‌گویند؟
- مفهوم عبادت در ذات خود تقرب به خداوند و اعمالی که با نیت خالص به این تقرب بینجامد را نهفته دارد؛ عبادت در گفتمان اسلامی دو بُعد اساسی دارد، نخست اینکه عبادت به معنای خاص شامل اعمال عبادی همچون نماز و روزه بوده و رابطه فردی انسان با خدا را رقم می‌زند و از سوی دیگر و همزمان با این عمل فردی، قلبی و ارتباط با خدا مضامین اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز دارد.
از این رو، عبادات اسلامی دو نوع هستند، برخی فردی و قلبی و مبتنی بر رابطه محض انسان با خدا همچون نماز شب و برخی مستحبات. و نوع دوم عباداتی است که همزمانِ ارتباط با خدا، مشتمل بر مضامین و محتوای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هستند که بخش زیادی از عبادات اسلامی از نوع دوم هستند و نماز جمعه از برجسته‌ترین آنها به شمار می‌رود.
جالب آنکه این بُعد اجتماعی، سیاسی و مردمی عبادات نوع دوم، همچون نماز جمعه با بُعد نخست یعنی ارتباط قلبی با خدا کاملا در هم تنیده‌اند و در یک راستا قرار می‌گیرند؛ نکته دیگر آنکه عبادت در منطق اسلام افزون بر این معنای خاص که مجموعه رفتارهای عبادی و دارای مضامین اجتماعی را شامل می‌شود، معنای عامی نیز دارد مبنی بر آنکه همه اعمال نیک ما می‌تواند با نگاه الهی و قصد قرب و اخلاص به صورت عبادت در آید و این برای آن است که زندگی ما رنگ عبادت و صبغه الهی به خود بگیرد. از این رو، نماز جمعه از صدر اسلام مهم بوده و در کنار جنبه خَلقی و خدایی، جنبه حکومتی و ولایی نیز دارد و در ذات خود باید در پرتوی حکومتی عادلانه و الهی اقامه شود. پس از پیروزی انقلاب و استقرار نظام اسلامی این عمل عبادی سیاسی احیا شد و منظومه‌ای از نمازهای جمعه در کشور در پرتوی اندیشه الهی و ولایی و با حضور پرشور مردم اقامه می‌شود.
نماز جمعه چه کارکردهایی دارد که در آموزه‌های دینی ما دارای اهمیت بسیار بوده و مورد تأکید و توصیه فراوان است؟
- اهمیت ویژه سیاسی و اجتماعی این نماز در خطبه‌ها و اجتماع بزرگتر آن نسبت به دیگر مراسم دینی است، این خطبه‌ها و اجتماع عظیم که در نماز جمعه پیش‌بینی شده نشان می‌دهد خداوند آن را برای مصالح یک جامعه و امت مقرر کرده و در روایات شاهد انبوهی از توصیه‌ها هستیم که نشان‌دهنده نگاه بلند سیاسی- اجتماعیِ نماز جمعه است. افزون بر این، نماز جمعه چند کارکرد مهم و عمده دارد، نخست کارکرد عبادی و معنوی است، کارکرد دوم آن وحدت افزایی، هم افزایی و انسجام اجتماعی و اجتماع مجموعه‌ای از افراد در یک شعاع جغرافیایی با تقویت همبستگی آنهاست.
کارکرد سوم بصیرت افزاییِ سیاسی و آشنایی و تبادل دیدگاه‌هاست، بویژه درباره مسایل جهان اسلام و منطقه‌ای که نماز جمعه در آن اقامه می‌شود و نهایتاً کارکرد چهارم آن اطلاع‌رسانی در انتقال اطلاعات و مطالب فرهنگی عمومی است.
البته این کارکردها باید متناسب با زمان بازسازی شود و مدیریت اینها در دست خطیب نماز جمعه است که با بهره گیری از مخاطبان باید در بالاترین سطح تحقق یابد.
ائمه جمعه در خطبه‌ها سلاح در دست می‌گیرند. چه تفاوتی است میان این نماز با دیگر نمازها که امام جمعه باید با تکیه بر سلاح خطبه‌ها را بخواند؟
- اجتماع مردم در یک شعاع جغرافیایی نشان دهنده یک بُعد مهم از نماز جمعه است، وجود دو خطبه نشان دهنده اطلاع رسانی و رسیدن به دیدگاه‌های مشترک و همبستگی اجتماعی آن است و حمل سلاح و تکیه بر آن نشان دهنده بُعد سیاسی- حماسی نماز جمعه است، در واقع نماز جمعه میثاق با ولایت و رهبری و آمادگی برای دفاع، جهاد و حماسه آفرینی بوده و حمل سلاح نماد بُعد حماسی است.
این اجتماع هفتگی مسلمانان در یک شعاع خاص برای اقامه نماز چه تأثیری بر اطلاع رسانی دینی و آگاه ساختن جامعه از مسایل جامعه اسلامی و جهان اسلام دارد؟
- افزون بر کارکردهایی که بیان شد یک بُعد و کارکرد نماز جمعه ارتقای آگاهی‌های دینی جامعه است که معمولاً به خطبه نخست آن مربوط می‌شود و رشد و تعالی اندیشه و معرفت دینی در این خطبه تجلی می‌یابد و کارکرد دیگر آن اطلاع رسانی و تأکید بر اطلاعات عمومی و سیاسی جامعه است که در خطبه دوم تجلی دارد، در کنار اینها باید بدانیم نماز جمعه دارای سه ضلع است، یکی ارتباط نمازگزاران با خداوند تبارک و تعالی، که در رأس قرار دارد، ضلع دوم؛ انسجام مردمی و انتقال دردها و مشکلات جامعه و مردم است و ضلع سوم؛ ولایت و رهبری است که در پرتوی این سه ضلع نماز جمعه معنا می‌یابد و این نماز باید به گونه‌ای باشد که این سه ضلع را در یک مدار قرار دهد.
نماز جمعه چه تأثیری بر سبک زندگی افراد جامعه دارد؟
- نماز جماعت که روزی چند بار اقامه می‌شود در طول چند ساعت در روز انسان را به لحاظ معنوی و اخلاقی تقویت می‌کند و نماز جمعه هم باید به گونه‌ای باشد که انسان را برای یک هفته تقویت اخلاقی و معنوی کند. بدون تردید اگر خطیب جمعه دارای نفس معنوی و اندیشه متعالی بوده و اجتماع مردم نیز با انگیزه و اخلاص باشد، به معنویتها عمق بخشیده و می‌تواند بر یک هفته انسان تأثیر بگذارد.
افزون بر این، در طول عمر انقلاب اسلامی شاهد بوده ایم آثار سیاسی- اجتماعیِ نماز جمعه به اندازه‌ای است که اگر اقامه و پایداری بر سر آن نبود، ممکن بود در مقاطعی شکست بخوریم.
خطبه‌های نماز جمعه باید در بردارنده چه مضامین و محتوایی باشد و زندگی مردم را با چه اموری پیوند بدهد؟
- خطبه‌ها بر اساس کارکردها تنظیم می‌شوند که در روایات هم به آن اشاره شده است؛ بخشی ذکر و یاد خدا و توصیه به تقوا و بُعد محوری عبادی و ارتباط با خدا را نمایان می‌کند، یک بخش از خطبه‌ها بر توجه به پیامبر (ص)، ائمه(ع) و ولایت و رهبری اشاره دارد، یک بخش هم به بیان مسایل اجتماعی تخصیص یافته است، همان طور که بر استغفار برای مؤمنان و دعا برای درگذشتگان نیز در این خطبه‌ها تأکید می‌شود و این مهم پیوند استوار اجتماعی اسلامی را در خود منعکس می‌کند.
اینها مجموعه تعالیمی است که در خطبه‌ها مورد تأکید قرار گرفته و متناسب با کارکردهایی که بیان شده، تنظیم می‌شود.
با توجه به اینکه نماز جمعه در عصر غیبت امام معصوم (ع) واجب نیست، چطور و با چه راهکارهایی می‌توان حضور پرشور مردم را در آن رقم زد و این نماز را به سبک زندگیِ عبادی آنها وارد کرد؟
- برخی فقها در این باره به وجوب تعینی معتقد هستند که یا به طور کلی یا در زمان حکومت و ولایت، نماز جمعه واجب تعینی است، به عبارت دیگر وقتی نماز جمعه اقامه می‌شود کسانی که معذور نیستند باید در آن شرکت کنند.
البته جمع زیادی از فقها آن را واجب تأخیری می‌دانند؛ اما به طور کلی ثواب مضاعف و فضیلت آن مورد تأکید و تأیید همه فقهاست، که همین تأکید باید مهمترین انگیزه معنوی را در جامعه ایجاد کند و در شرایطی که نماز جمعه مایه اجتماع و قوام نظام اجتماعی باشد، این فضیلت افزایش می‌یابد. بنابراین، حجم بالای تأکیدات روایی درباره ثواب و پاداش نماز جمعه ثابت می‌کند انسان مؤمن باید پایبند آن باشد.
و سخن آخر
- همواره باید نماز جمعه را مورد توجه آسیب شناسانه نیز قرار دهیم، زیرا اگر درست اقامه نشود یا همه ابعادش مورد توجه قرار نگیرد، می‌تواند دچار آسیب شود؛ از این رو، اینکه نماز جمعه جاذبه لازم را داشته باشد و از آسیب مصون بماند، نیازمند توجه است.
نظر شما