خبر آنلاین: این که این زلزله ها تا چه حد خطرناک هستند و آیا هشداری برای زلزله های بزرگتر هستند شایعه های است که این روز ها سر زبان ها افتاده و ما آن ها را با مهدی زارع در میان گذاشتیم معاون پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در کافه خبر می گوید: زلزله های کوچک می تواند زنگ هشداری هم باشد چون اعلام می کنند که منطقه فعال شده است اما امکان پیش بینی زمان وقوع زلزله هنوز وجود ندارد.

آقای دکتر اخیرا تعداد زلزله های خفیفی که در نقاط مختلف کشور اتفاق می افتد افزایش یافته است.آیا این موضوع علت خاصی دارد یا اینکه یک موضوع طبیعی است؟

ابتدا باید بگویم که در دنیا علم زلزله شناسی اهمیت زیادی دارد چون به واسطه آن اعماق زمین و ساختار کرده زمین کشف شد. برای شناخت هر پدیده ای درجهان واقع لازم است ابتداازآن تعریف مناسب ونسبتاً جامعی داشته باشیم . چراکه بدون دانستن تعریفی مناسب ازآن نمی توان به کنه آن پدیده پی برد وآن رابه خوبی درک کرد.زمین لرزه ، لرزش وجنبش شدید ویا خفیف قشرسخت کره زمین -پوسته- است. دلیل این پدیده به تغییرات ژئودینامیکی درون زمین و در نتیجه آن حرکت ورقه های سخت پوسته بستگی دارد. درک بیشتر این پدیده ها در جهان در قرن بیستم مدیون علم زلزله شناسی بوده است.

اینکه شما احساس می کنید تعداد زلزله های زیادی رخ داده دلیلش این است که تعداد دستگاههای ثبت بیشتر شده و تکنولوژی علم زلزله نگاری توسعه پیدا کرده است. برای همین است که امکان ثبت زلزله هایی که قبلا وجود نداشت الان فراهم شده است. از طرفی هم گاهی یک رخدادی سبب وقوع پس لرزه های زیادی می شود مانند زلزله بم که پس لرزه های آن حدود دوسال ادامه داشت و همین تعداد زلزله ها زیاد همگی ثبت شدند.

زلزله‌های اخیر که به‌صورت گروهی در اطراف استان مرکزی اتفاق افتاد، که در محدوده اراک این نوع زلزله های فوج گونه سابقه نداشته ولی در گذشته در منطقه زاگرس تجربه شده، به‌طور نمونه در نورآباد، دهلران، ممسنی و مسجدسلیمان مواردی شبیه به این فعالیت‌های اخیر را داشته‌ایم که زلزله‌‌های بیشترکوچک، با بزرگای کوچکتر5 (بیشتر زیر 3ریشتر) رخ ‌داده اند. تا امروزدر منطقه اراک حدود 60 زلزله (بابزرگای 2.5 تا 4.5) رخ داده است، اما تنها دوتا از آن با بزرگای 4 تا 4.5 بود. دلیل عمده هم همان افزایش دستگاه های زلزله شناسی است چون اگر همین زلزله ها در جنوب کشور مثلا در خاش و ایرانشهر رخ می داد امکان ثبت تمام آنها وجود نداشت چون تنها یک ایستگاه لرزه نگاری در چابهار وجود دارد.

این زلزله های خفیف می تواند نشانگر وقوع زلزله خطرناکی باشد؟مثلا اینکه گسلی فعال شده باشد؟

در مطالعات زلزله شناسی زلزله هایی با بزرگای 5 یا بیشتر به دلیل احتمال ایجاد خرابی و برای تعیین گسل مسبب مد نظر قرار می گیرد ، بر این اساس برای زلزله هایی که کمتر از 5 ریشتر بوده و یا موجب گسیختگی نشده و خساراتی را وارد نکرده است به سختی می توان ارتباط این نوع زلزله ها را با گسلهای فعال یافت. این امر در تمام دنیا صدق می کند.

وقوع زلزله‌های خفیف الزاما نشانه‌ای از نزدیکی زلزله بزرگ نیست. البته نباید خوش‌بین بود که با چنین زلزله‌های خفیفی، پایتخت از احتمال زلزله‌های بزرگتر فاصله می‌گیرد یا درامان است.نمی توانم به طور قطعی بگویم زلزله‌ متوسط و کوچک می‌تواند باعث کاهش تنش جمع شده در منطقه شرق تهران بشود، چون هنوز نمی دانیم میزان این تجمع تنش ها چقدر است که بگوییم مثلا فلان مقدار تخلیه شده و اینقدر باقی مانده است. این کار نیاز به مطالعات بسیار مفصلی دارد. به‌طور مثال زلزله‌ای که اخیرا در نیشابور با قدرت 5.2 ریشتر اتفاق افتاد هم می‌تواند پیش‌درآمد زلزله‌ای بزرگ تلقی شود و هم نه. ساده‌تر بگویم که پیش بینی زلزله کار خیلی سختی است.اما زلزله های کوچک از نظر علمی اهمیت فراوانی دارد.

بنابراین تا حدودی می تواند زنگ هشداری باشد؟

بله.زلزله های کوچک می تواند زنگ هشداری هم باشد چون اعلام می کنند که منطقه فعال شده است، البته مردم از این پیش لرزه ها می ترسند که کاملا عادی است چون ترس برای انسان عاقل است .البته نباید مردم را نگران کرد از طرفی هم نباید واقعیتها را پنهان کرد. چون پیش لرزه ها اعلام می کنند که آن منطقه خطرناک است و گسلها فعال شده اند. مثلا زلزله بم (5 دیماه 82)هم پیش لرزه داشت و آنهایی که آگاه بودند توانستند نجات پیدا کنند.

از نظر علمی تا چه اندازه فرآیند پیش بینی زلزله امکان پذیر است؟

هدف علم، پیش بینی است. بنابراین به لحاظ نظری می توان گفت زلزله پدیده طبیعی قابل پیش بینی است.منتهی یک پدیده تعیینی، تصادفی است. این تصادفی بودن کار را سخت می کند و علم هنوز قابلیت پیش بینی این موضوع که زلزله دقیقاً درکجا و چه زمان می آید را ندارد. به طور مثال در کالیفرنیا 20 سال پیش زلزله ای با بزرگای 7 را پیش بینی کرده اند، اماهنوز اتفاق نیفتاده است.

ما بعنوان کشوری که به صورت علمی در زمینه پیش بینی زلزله کار با کیفیت را شروع کرده ایم، وضعمان به نسبت بد نیست. دانشجوی دکترا در این زمینه داریم و سرمایه گذاریهای اولیه هم شده است. و همکاریهای بین المللی با کمک مرکز همکاریهای فناوری و نوآوری ریاست جمهوری با روسها داشته ایم و به دنبال این هستیم که این همکاری را توسعه دهیم. از این نظرهم گامهای خوبی برداشته ایم و امیدوار کننده است.ما در مرکز مطالعات از سال 86 کارهایی را در این زمینه انجام دادیم.بنابراین یک دهه هم نمی شود که ما در این زمینه کار کردیم اما همین هم دلگرم کننده و افتخار آمیز است.

نظر شما در مورد ادعاهایی که در مورد ساخت دستگاه پیش بینی زلزله می شود، چیست؟

در ماه 2 تا سه دستگاه از طرف اداره ثبت اختراع و سازمان پژوهشهای علمی برای اظهار نظر نزد ما می فرستند. اداره ثبت اختراع از لحاظ قانونی دستگاه را بعنوان اختراع ثبت می کند ولی واقعیت این است که خیلی از دستگاهها که ساخته می شود در حد سنسور، نوسانگر یا نوسان نما است که می تواند زلزله را (پس از رخداد) نشان دهد. اما این دستگاهها را نمی توان بعنوان دستگاه پیش بینی زلزله دانست. اما باید توجه کنیم که اعلام آن در کشور علاوه بر سلب اعتماد مردم، فکر همکاران و محققانی که در این زمینه کار می کنند را مشوش می کند.

همیشه در کنار پیش بینی علمی یکسری شایعاتی هم وجود دارد مثل اینکه مثلا هر 150 سال یکبار در تهران زلزله شدیدی رخ می دهد و الان زمان آن رسیده است؟

عده ای یک پیش بینی هایی انجام می دهند که تنش ایجاد می کند. مثلا چون در زمان وقوع فلان زلزله باران زیادی آمده اگر بارانی مانند آن ببارد امکان زلزله وجود دارد.در حالیکه عوامل زیادی در وقوع یک زلزله وجود دارد.شاید برای همین تنشها باشد که پژوهشگران کمتر وارد کار پیش بینی می شوند. دلیل این موضوع آن است که از سه اصل بنیادی "این همانی"، "بررسی تضاد و تناقض احتمالی در مشاهدات" و "علیت"، معمولا بسیاری از پیش گویان فقط به همان گام اول "این همانی" (شبیه همان مثال باران) می پردازند و آزمایش نمی کنند که این پیش فرض اولیه که با "این همانی" حاصل شده، آیا تضاد و تناقضی هم درونش دارد؟ و آیا با رابطه علت و معلولی سازگار نشان می دهد. در نهایت تسلط بر علم پیش بینی و شناختن مدلی برای پیش بینی به تنهایی کافی نیست، چرا که نیاز به داده و اطلاعات هم برای انجام پیش بینی (در تمام موضوعات علمی و البته در پیش بینی زلزله) لازم است. در اغلب ادعاهای مطرح شده موارد ذکر شده صدق نمی کند و در نتیجه اصلا این موارد پیش بینی علمی نیستند.

چند روز پیش در تهران زلزله ای رخ داد. تا چه حد این امکان وجود دارد که گسلی فعال شده باشد؟

دلیل اینکه کمترین لرزش در تهران توسط تعداد زیادی از مردم حس می شود این است که اولا جمعیت تهران از سال 1340 که دو میلیون نفر بود در سال 1390 از 8 میلیون نفر هم بیشتر شده است بنابراین تعداد بیشتری این لرزشها را حس می کنند و آن را اطلاع می دهند.البته موضوع تکنولوژی را هم که قبلا اشاره کردم باید اضافه کنم.

در زمان وقوع هر زلزله درباره زلزله تهران بسیار گفته می شود. در تهران هر چند سال زلزله نسبتا بزرگی ثبت شده است. اما باید زلزله سال 1830 میلادی که در تهران اتفاق افتاده را با زلزله‌های قبلی همان گسل بررسی و مقایسه کنیم و بگوییم که 800 سال پیش از آن هم زلزله‌ای مشابه روی همان گسل رخ داده است. بنابراین جایی که در گذشته خطرناک بوده در آینده هم می تواند خطرناک باشد . پس ممکن است در آینده هم زلزله 7 ریشتری در تهران رخ دهد.

همانطور که اشاره کردم وقوع زلزله‌های خفیف الزاما نشانه‌ای از نزدیکی زلزله بزرگ نیست و در عین حال نباید خوش‌بین بود که با چنین زلزله‌های خفیفی، پایتخت از احتمال زلزله‌های بزرگتر فاصله می‌گیرد یا در امان خواهد بود. علم زلزله‌شناسی می‌گوید هر کجا زلزله‌های مهیب قبلا اتفاق افتاده، دوباره احتمال دارد تکرار شود و بنابراین در تهران که در‌ سال‌های دور سه بار زلزله‌ بزرگ (در سالهای 855 میلادی، 1384 میلادی و 1830 میلادی) رخ داده، خطر وقوع زلزله همچنان وجود دارد.چون پوسته زمین در منطقه البرز و ایران مرکزی (اطراف تهران) مانند منطقه زاگرس (مثل فیروز آباد فارس یا بندرعباس) نیست که با فوجی از زلزله های کوچک تغییر شکل پوسته به تدریج رخ دهد.بنابراین اطلاعاتی که ما از محدوده تهران داریم این است که تغییر شکل در پوسته زمین در منطقه تهران با زلزله های شدید و معمولا دیر به دیر رخ می دهد.

آیا صحت دارد که در صورت وقوع زلزله،تهران به شدت آسیب می بیند؟

پیش بینی میزان خسارت دقیق بستگی به شناخت دقیق سناریو زلزله مخرب احتمالی بعدی و همچنین داشتن اطلاعات دقیق از از شرایط تهران دارد، اما شما نگاه کنید وقتی یک برف در تهران می بارد بسیاری خیابانها قفل می شوند، بنابراین آسیب پذیری تهران با همین مشاهده ساده هم قابل تشخیص است. بنابراین زلزله مخرب می تواند بسیار خسارت وارد کند البته در مناطق فرسوده و پرجمعیت خسارتها بیتشر می شود و تبعات بعد از آن ممکن است ناامنی ایجاد کند.

یک سوال دیگر؛ در کدام یک از مناطق ایران، زلزله بیشتر اتفاق می افتد؟

در کل فعالیت زلزله‌خیزی گستره زاگرس نسبت به جاهای دیگر کشور بیشتر است. در مناطق دیگر بحث زلزله ممکن است در برهه‌ای از زمان مطرح شود اما در پهنه زاگرس گسل‌ها همیشه فعالیت لرزه ای نشان می دهند. در مجموع به‌علت پدیده خردشد‌گی و گسل‌های زیاد با طول کوتاه در این منطقه زلزله‌های متوسط و متوسط رو به پایین رخ می‌دهد. مشخصه بارز زلزله‌های زاگرس همین است که تعدادشان زیاد است اما بزرگی‌شان کمتر از 6 است و به‌ندرت زلزله با بزرگای حدود 7 در این گستره رخ می‌دهد (مثل زلزله 21 فروردین 1351 قیر-کارزین ، در جنوب فیروزآباد فارس- با بزرگای 6.9 و زلزله اول فروردین 1356 خورگو بندر عباس با بزرگای 6.9).

اما در مورد منطقه باید بگویم که باستان شناسان (مرحوم دکتر عزت الله نگهبان و دکتر کامبخش فرد)در حفاریهای خود در دهه 40 اعلام کردند که 3200 سال پیش در منطقه قیطریه تهران تمدنی بوده که نابود شده و مطالعات دیرینه لرزه شناسی سازمان زمین شناسی هم نشان می دهد که در همان محدوده زمانی یک زلزله با بزرگای بیش از 7.0 در منطقه شمال تهران رخ داده است. بنابراین یک زلزله با بزرگای 7.0 یا بیشتر در محدوده تهران در 3 هزار سال قبل با تخریب قیطریه همراه بوده و تکرار آن هم در محدوده ای که امروز داخل تهران قرار دارد، ممکن است.

گسلهای پایتخت از نظر فعال بودن و امکان ایجاد زلزله بزرگ در چه وضعیتی هستند؟ آیا همه گسلهای تهران شناسایی شده اند؟

منطقه تهران و پیرامون آن بر رو یا در نزدیکی 5 گسل لرزه‌خیز مهم قرار دارد گسل‌های لرزه‌خیز تهران شامل گسل شمال تهران؛ ایوانکی، ری ، کهریزک و گسل مشا است. که در بین آنها گسل «شمال‌تهران» خطرناک‌ترین گسل (از نظر طول و قرار گیری در محدوده شهری و ساکن بودن حدود 2 میلیون شهروند تهرانی بر روی پهنه گسله آن) است و گسل مشا نیز که گسل طویلی (با طول حدود 180 کیلومتر) است از توان لرزه‌خیزی بالایی (با بزرگای بیش از 7.5) برخوردار است. از طرف دیگر با توجه به‌ اینکه نزدیک‌ترین نقطه شمال شرق تهران به گسل مذکور حدود 30 کیلومتر فاصله دارد بنابراین درصورت فعال شدن، گسل مشا قادر خواهد بود خسارات زیادی در تهران، به ویژه در شمال و شمال شرق آن به بار بیاورد.

در زمینه عدم اجازه ساخت و ساز روی گسلها چه اقداماتی انجام شده است؟

براساس برآوردها در حدود 2 میلیون نفر روی گسل شمال تهران ساکن هستند که چنانچه ‌این گسل فعال شود با توجه به تراکم جمعیت، جنبش شدید در محدوده پهنه گسل، و همچنین خرابی ها و آسیبی که در کل شهر حاصل خواهد شد، تبعات جبران‌ناپذیری از نظر وقوع خرابی تلفات به دنبال خواهد داشت.

اخیرا یکی از کارشناسان زلزله عنوان کرده بود شمال تهران به حدی از نظرلرزه خیزی در معرض خطر است که ‌این بخش از تهران باید به فضای سبز تبدیل شود آیا با‌ این نظریه موافق هستید؟
مساله ایجاد فضای سبز به نوعی شهر سازی با ایجاد "پشته سبز" بر روی پهنه های خطر ناک (بر روی گسلها، تونل ها، کانالهای انتقال آب، مواد شیمیایی و ... ) در شهر های بزرگ جهان مربوط است و حداقل فایده آن این است که مردم از پهنه گسله دورتر خواهند شد و البته فضای سبز هم گسترش خواهد یافت. البته الان بیشتر مناطق روی پهنه گسل شمال تهران ساخته شده و قیمت زمین و ملک در آن محدوه بسیار بالاست. اما اگر امکانی برای ساماندهی فضاهای موجود باشد، بله، توصیه من هم همین است که تا حد امکان پهنه گسل را به فضای سبز و به طور کلی منطقه غیرمسکونی اختصاص دهیم. در هر حال برای وقوع زلزله بزرگی در تهران، گسل شمال تهران یک چشمه احتمالی مهم خواهد بود اما ‌این‌طور نیست که سایر ساختمان‌های دیگر که روی گسل نیستند آسیب نبینند.

در دو سه زلزله خبرساز دو ماه گذشته، مرکز لرزه نگاری آمریکا، زودتر از ژئوفیزیک دانشگاه تهران از زلزله خبر داد. دلیل این اتفاق چیست؟

اینکه معمولا رسانه های خارجی زودتر از ما اخبار زلزله را اعلام می کنند یکی به خاطر سرعت کم اینترنت در ایران است و دیگری این است که در سازمان زمین شناسی ایالات متحده اطلاعات لرزه ای را از مجموعه ای از ایستگاههای لرزه نگاری در سراسر جهان در یافت می کند، بنابراین حتی در صورت نبود ایستگاه در یک کشور امکان تعیین محلو بزرگا برای زلزله 4 به بالا را برای بیشتر نواحی زمین دارند. البته در داخل ایران و بیشتر نواحی مرکزی، جنوبی، غربی و شمال غربی کشور در صورت امکان ارتباطی سریع انتظار می رود که موسسات داخلی زلزله هایی که در داخل این محدوده رخ می دهند را سریعتر اعلام کنند.