در گفت‌وگو با مهندس مصطفی خوشنویس، رئيس انجمن اعضاي هيأت علمي مؤسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع، از اُرس‌ها پرسیدیم و این که چطور می‌شود همچنان مراقب زیست بوم کوهستان باشند. مهندس خوشنویس که سالهای زیادی از عمر خود را به مطالعه درباره اُرس‌ها گذرانده، صبورانه دعوت‌مان را پذیرفت و برای ما، از این درختان همیشه سبز گفت.
آقای مهندس! اُرس‌ها را چطور می‌شود معرفی کرد؟
درخت‌های اُرس از معدود سوزني‌برگان ايران و از جمله اركان اصلي اكوسيستم‌هاي طبيعي جنگل‌هاي كوهستاني ايران به شمار مي‌رود. اين درختان بعد از «بنه» گسترده‌ترين دامنه پراكنش را در ميان درختان بومي ايران به خود اختصاص داده‌اند. گونه‌هاي مختلف اين جنس داراي ارزش اقتصادي و حفاظتي فراوان بوده و در سخت‌ترين شرايط زيستي مستقر شده و ادامه حيات مي‌دهند.
جالب است که بالاترين ارتفاع پراكنش طبيعي ثبت شده برای اُرس در دنيا، ارتفاع 3400 متر است که متعلق است به اُرس‌های منطقه «شاه كوه» كرمان، «گردنه بيژن» در استان کهگیلویه و بويراحمد و «امين آباد» فيروزكوه در استان تهران؛ یعنی رکورد بالاترین ارتفاع رویش اُرس، در اختیار اُرس‌های ایران است.
در کجای ایران درخت اُرس داریم؟
در واقع در همه ارتفاعات کوهستانی ایران، اُرس داریم. مناطق انتشار اين درختان بهطور كلي از شمال شرقي خراسان رضوی از حدود كلات نادري شروع شده و در ارتفاعات هزارمسجد در شيب‌هاي شمالي و جنوبي و همچنين در ارتفاعات باجگيران و در دنباله اين ارتفاعات تا مناطق راز و جرگلان پيش رفته است. به موازات اين ارتفاعات در بلندي‌هاي بينالود خراسان رضوی، پارک ملی گلستان در استان گلستان و شيب شمالي البرز تا حد مرز مراتع شمالي نيز ادامه يافته است. به همين نحو در استان گيلان نيز تا مرز مراتع، گونه‌هاي مختلف اُرس پراكنش دارند. به موازات رويشگاه‌هاي اُرس در شيب شمالي البرز، در شيب جنوبي آن نيز ادامه اين رويشگاه‌ها به صورت پراکنده از استان خراسان رضوی وارد استان سمنان شده است و تيپ‌هاي انبوهي را در ارتفاعات مشرف به شهرستان شاهرود در گردنه «چهار باغ»، گردنه «خوش ييلاق»، ارتفاعات «رودبارك» در استان مازندران ايجاد كرده است. ادامه آن از «آبعلي»، «گردنه سيد آباد»، «سيراچال»، «الموت» قزوين و زنجان گذشته و به استان اردبيل كشيده شده است. در ارتفاعات اين استان تيپ مناسبي از اُرس را در «كندرق» خلخال مي‌توان مشاهده كرد. ادامه اين رويشگاه‌ها به مناطق شمالي استان اردبيل و استان آذربايجان شرقي در «اُرسباران»، «كليبر»، «جزيره اسلامي» در حاشيه درياچه اروميه (درست‌تر اینکه دریاچه سابق ارومیه) كشيده شده و تداوم آن را مي‌توان در جزيره «كبودان» در جنوب درياچه اروميه، «ماكو»، «زولا» و «تكاب» در استان آذربايجان غربي مشاهده كرد.
در زاگرس هم اُرس داریم که البته گستره آن كاهش يافته و در رویشگاه‌های بسیار محدودی مشاهده مي‌شود. بهطور كلي اُرس در زاگرس بيشتر در محدوده استان‌هاي لرستان، كهگيلويه و بوير احمد، چهارمحال و بختياري و فارس مشاهده مي‌شود. در استان کهگیلویه و بوير احمد در دامنه كوه دنا در منطقه گردنه بيژن اُرس تا ارتفاع 3400 متري بالا رفته است که گفتم رکورد جهانی رویش اُرس محسوب می‌شود.
ادامه اين رويشگاه‌ها وارد استان فارس شده و بهصورت لكههاي پراكنده در استهبان پراكنش دارد. رويشگاه‌هاي اُرس در ايران از استان فارس به استان‌هاي يزد، هرمزگان و كرمان كشيده شده است.
اینکه شد همه ایران!
بله همین طور است. تقریباً در همه ایران در ارتفاعات، اُرس داریم. اُرس در محدوده يك ميليون و 300 تا 200 ميليون هكتار از سطح ايران گسترده شده است.
جالب است که طبق مطالعات محققین مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور جامعه جنگلي اين گونهها در ايران، در مرز بالايي جامعه بنه و بادام در البرز و مرز بالايي جامعه بلوط در زاگرس قرار گرفته است؛ یعنی بندرت پراکنش اُرس پایین‌تر از بلوط قرار دارد (مانند منطقه تیل‌آباد آزادشهر). محققان دامنه ارتفاعي اين گونه را از 750 تا 3400 متر از سطح دریا گزارش كرده‌اند.
بلندترين درختان اين گونه در ايران در استان كرمان با ارتفاع 6/18 و در استان تهران در «بادرود» فيروزكوه با ارتفاع 4/23 متر اندازهگيري شده است. در حالي كه بالاترین ارتفاع اُرس مشاهده شده در دنيا 25 متر گزارش شده است.
قطور‌ترين اُرس ايران هم مربوط به منطقه «شهرستانك» واقع در استان البرز است. اُرس شهرستانک، داراي محيط 1/9 متری است. علاوه بر این، به اُرسهاي كهنسال ديگري هم می‌توان اشاره کرد، مثل اُرس دماوند در مرتع «ورين» شرقي، اُرس «ابرسيج» در شمال شاهرود و اُرس «سراني» در شمال شيروان در خراسان شمالی. اُرس سرانی بيش از 2500 سال سن دارد.
جالب‌ترين و ارزشمندترين رويشگاه‌هاي اُرس ايران در 60 كيلومتري كلات نادري در استان خراسان رضوی(منطقه اُرس سیستان) در منطقه «حاجي‌آباد» گرگان در استان گلستان و در دره «قورخود» در استان خراسان شمالي مشاهده شده است.
اُرس‌ها را درختانی مقاوم می‌شناسیم، چرا؟
تحمل اين گونه نسبت به سرما و گرما و تغییرات آن زياد است و تفاوت دمايي را كه اين گونه در اكوتيپ‌هاي مختلف تحمل مي‌كند به حدود 80 درجه سانتي‌گراد و در يك رويشگاه گاهي به 75 درجه سانتي‌گراد مي‌رسد. این گونه سرمای 40 درجه زیر صفر را در ارتفاعات فیروزکوه و 44 درجه بالای صفر در ارتفاعات کوه گنو را به خوبی تحمل می‌کند. مقاومت نسبي در برابر برخي آفات و بيماري‌ها، تحمل شرايط سخت رويشگاهي مانند وجود آهك در خاك از ديگر خصوصيات بارز اين گونه محسوب مي‌شود.
تکثیر این درخت‌های مقاوم چه مقدماتی نیاز دارد؟
زادآوري طبيعي اُرس اغلب در زير پايه‌هاي ماده و يا زير سايه‌انداز ساير درختان و درختچهها مشاهده شده است. اين بدان معني است كه هر چند اُرس صددرصد نورپسند است ولي در سنين اوليه عمر(دوره نونهالي) نياز به تابش نور كمتري دارد؛ ضمن آنكه سايه‌انداز درختان از تبخير سريع آب نيز ممانعت كرده و فضا را براي جوانه‌زني بذرها و استقرار نونهال‌ها مناسب‌تر مي‌نمايد. پوسته محكم بذر اُرس از جمله موانع زادآوري طبيعي در اُرسستان‌هاست. در طبيعت اين پوسته محكم به آساني بعد از طي يك تا دو زمستان شکافته می‌شود.
مطالعات زيست‌محيطي نشان داد بجز چند رويشگاه مانند جزيره كبودان، لاين و طارم زنجان در بقيه رويشگاه‌ها تجديد حيات اُرس اندک بوده و يا گاهي اصلاً انجام نمي‌شود، از اين رو با قطع و خشكيدگي پايه‌هاي اُرس به مرور زمان از فراواني اين پايه‌ها در عرصه كم شده و اين وضعيت روند نابودي اين رويشگاه‌ها را بيان مي‌كند. كهنسال‌ترين اُرسستان‌هاي ايران در کهگیلویه و بويراحمد واقع در گردنه بيژن در دامنه كوه دنا، قسمتي از رويشگاه‌هاي اُرس اردبيل (شمس آباد خلخال)، قسمتي از جنگل‌هاي اُرسباران (گندم نان)، اُرسستان چاهستان هرمزگان، تهران (شهرستانک و بادرود فیروزکوه)، بخشي از جنگل‌هاي اُرس گلستان (حاجي‌آباد) و منطقه کوه شاه اسفندقه کرمان و رويشگاه اُرس قورخود در خراسان شمالي مشاهده شده است.
خب! این درخت‌های مقاوم، چطور تکثیر می‌شوند؟
اشاره خوبی کردید. اُرس همانقدر که مقاوم است، به همان اندازه هم دیر تکثیر می‌شود. يكي از مشكلات اُرسستان‌هاي موجود عدم زادآوري طبيعي و يا محدوديت زادآوري طبيعي اُرس هاست.
همین مشکلات باعث شده تا احیای رویشگاه‌های اُرس به سختی انجام شود. از این رو در برخی رویشگاه‌های آن مانند رویشگاه‌های گردنه ساردوییه، ارتفاعات کوشک و باجگان، کوه گنو و... نونهال، نهال و حتی درختان جوان دیده نمی‌شود و کم سن‌ترین آن‌ها گاهی 30 سانتیمتر قطر دارند. به عبارت دیگر با رشد قطری کمی که این گونه دارد 1 تا 5/1 میلی‌متر در سال حدود 200 سال است که تجدید حیات در این رویشگاه‌ها متوقف شده و حذف هرپایه آن از طبیعت جایگزینی نخواهد داشت. واقعیت تلخ، البته یک نکته مهم را برای ما روشن می‌کند و آن هم لزوم مدیریت، حفاظت و احیای رویشگاه‌های اُرس است.
به همين دليل مطالعات گسترده‌اي در طول 13 سال در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور براي تكثير جنسي(یعنی تکثیری که با بذر انجام می‌شود) و غير جنسي اُرس(یعنی تکثیر از راه قلمه و...) انجام شده است. برای تکثیر این گونه توسط بذر و قلمه و توسعه هرچه بیشتر تولید نهال آن، 12 کارگاه آموزشی در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و استانهای مختلف برگزار شده است. در حال حاضر این گونه در چندین نهالستان از جمله نهالستان «لاین» در استان خراسان رضوی و نهالستان بزرگ کرج تکثیر می‌شود.
در این مؤسسه همچنین تحقیقات گسترده‌ای در زمینه احیای رویشگاه‌های این گونه در استانهای خراسان رضوی، تهران، البرز، اردبیل، چهارمحال و بختیاری، گلستان و هرمزگان انجام شده است. مثلاً فهمیدیم که بهترین زمان کاشت نهال‌های آن در عرصه، فصل پاییز قبل از بروز یخبندان است، یا اینکه لازم است برای احیای رویشگاه‌های این گونه هنگام کاشت، نهال‌ها یک نوبت و در طول اولین فصل خشک بعد از کاشت (اولین تابستان بعد از کاشت) پنج نوبت و در دومین فصل خشک (تابستان دوم بعد از کاشت) سه نوبت آبیاری شوند. از بررسی‌های ارزشمند دیگری که در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در حال انجام است، همزیست نمودن نهال‌های این گونه با قارچ‌های میکوریزی است. این قارچ‌ها در جذب آب و مواد غذایی به نهال‌های اُرس کمک کرده و استقرار و رشد آن‌ها را چندین برابر افزایش می‌دهند. جالب است که در این سال‌ها، دانشجویان زیادی هم به شناخت و احیای اُرس‌ها علاقه‌مند شده‌اند. بیش از 30 تحقیق به صورت پروژه‌های تحقیقاتی و دانشجویی در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور انجام شده است که مواردی از آن‌ها عبارتند از بررسی آنتومی چوب سرشاخه و برگ درختان اُرس، بررسی اسانس‌های موجود در برگ و سرشاخه‌های اُرس، مطالعات اکولوژی و زیست محیطی رویشگاه‌های اُرس ایران، مطالعه فنولوژی گونه‌های جنس اُرس در ایران، بررسی بهترین سن انتقال نهال اُرس به عرصه، شناسایی و تکثیر قارچ‌های همزیست با اُرس، تکثیر اُرس از طریق کشت بافت و...
اُرس گونه‌ای است که طولانی‌ترین سن دیرزیستی را در بین گونه‌های درختی ایران دارد. دیرزیستی آن حدود 800 سال و سن کهنسالی آن به 3000 سال می‌رسد. پس اگر رویشگاه و یا سطوحی با این گونه، جنگل‌کاری و احیا شود مسأله پوشش و فضای سبز برای 3000 سال حل خواهد شد.
نظر شما