بحث تولید علم و دانش طلبی ریشه در تعالیم ناب اسلامی دارد. مسلمانان به اقتضای قول و فعل و تقریر پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین(علیهم السلام) درباره تحصیل علم و دانش و حکمت، شروع به اقتباس و ترجمه علوم گوناگونی چون فلسفه، ریاضیات، هیئت، طب، هندسه، ستاره شناسی، منطق، تاریخ، موسیقی، گیاه شناسی، ادبیات و... از سایر ملل کردند و در این زمینه ضمن ربودن گوی سبقت از دیگران، شگفتی همگان را بر انگیخته و بعدها خود منشأ علوم گوناگون شدند.
در آیات بسیاری از قرآن، آدمی با عبارت‌های مختلف به تدبر، تعقل، تفکر و تأمل توصیه شده است. پس از قرآن، ائمه معصومین(علیهم السلام) که قرآن آنان را راسخون در علم معرفی کرده است، بیشترین توصیه و بهترین تشویق‌ها را برای تولید علم و دانش اندوزی ارایه فرموده اند.
دوران معاصر امام رضا(علیه السلام) را باید دوره رونق دانش و خلق تولیدات علمی دانست. در آن زمان میان مسلمانان در سایه ارشادات قرآنی و رهنمودهای اهل بیت(علیهم السلام) نسبت به آموختن علوم گوناگون شور و شعف فراوانی برپا شده بود. در این زمان در سایه صنعت کاغذ، کتابخانه‌ها توسعه یافت و کتابفروشی و نسخه برداری رواج یافت. مأمون بیت الحکمه را تاسیس و کتابخانه ای معتبر دایر کرد. کمرنگ شدن تعصبات مسیحی در این دوره از یک سو و روح تساهل و تسامح اسلامی که به اهل کتاب آزادی و امنیت بیشتری می‌بخشید، از سوی دیگر سبب شد که علمای مسیحی بخصوص مسیحیان سریانی به دربار خلفا راه یافته و به ترجمه و نقل آثار بیگانه مشغول شوند.
در جامعه مداراگر عباسی که با ایرانیان، مسیحیان و یهودیان پیوند داشتند، علاقه زیادی به علم و فلسفه پیدا شد. مأمون نهادی را به نام بیت الحکمه تحت ریاست یوحنای ماسویه به تقلید از کتابخانه کهن اسکندریه بوجود آورد که کار آن ترجمه آثار بیگانه بویژه یونانی بود. این مؤسسه که نوعی آکادمی دارالترجمه بود، بیشتر در دست سریانی هایی بود که عربی و یونانی می‌دانستند. در رأس آن‌ها بزرگ‌ترین مترجم عرب یعنی «حنین بن اسحاق» قرار داشت و پسرش اسحاق و خویشانش او را در این کار یاری کردند. آن‌ها آثار ارسطو، جالینوس و همین‌طور برخی آثار بقراط، افلاطون و عهد عتیق را ترجمه کردند.
ابن ندیم درباره علم دوستی مأمون می‌گوید: «مأمون گروهی از مترجمان معروفی چون حجاج‌بن مطر، ابن‌بطریق، حنین بن اسحاق و یوحنابن ماسویه را که به زبان‌های گوناگون آشنایی داشتند، به سرزمین روم فرستاد و آنان نیز سیل عظیمی از کتاب‌های یونانی و رومی را به جهان اسلام آوردند».(1)
مسلمانان قسمت اعظم آثار علمی و فلسفی و ادبی اقوام گوناگون را به زبان عربی ترجمه و نقل کردند و به قول جرجی زیدان بهترین معلومات هر ملتی را از آن ملت گرفتند، مثلاً در قسمت فلسفه و طب و هندسه و موسیقی و منطق و هیئت از یونانیان بهره گرفتند و از ایرانیان تاریخ. موسیقی ستاره شناسی ادبیات و پند و اندرز و شرح حال بزرگان را اقتباس کردند و از هندیان طب، حساب، نجوم، موسیقی، داستان و گیاه شناسی آموختند و از کلدانیان و نبطی‌ها کشاورزی، باغبانی، سحر و جادو، ستاره شناسی و طلسم را فرا گرفتند. شیمی و تشریح را از مصریان آموختند. مسلمانان به تمام علوم دریافتی و ترجمه شده دیدگاه‌هایی افزودند و از مجموع آن‌ها تمدن اسلامی را پدید آوردند.(2)
در چنین فضایی جریان برپایی مناظرات امام رضا(علیه السلام) با بزرگان دینی و علمی آن روزگار، نمونه بارزی از دانش طلبی و کمک به تولید علم و ارتقای فضای دانش اندوزی بود.  در جریان این نشست‌های علمی، امام  هرگز در پی سرکوب و غلبه بر طرف مناظره علمی خود نبود، بلکه آن حضرت در راستای رسالت الهی خویش که همان هدایت و رحمت بود، در پی رهایی انسان‌ها از بند تاریکی  و گشودن درهای علم و نمایش راه حقیقت و کمک به جریان بصیرت زایی و ارایه اسلام ناب بود.
علم و دانش و پرسشگری و نیز مقام عالم و دانشمند در نگاه امام رضا(علیه السلام) از ارزش بسیار والایی برخوردار بوده است. روایتی از امام رضا(علیه السلام) وجود دارد که آن حضرت نقش عالم و فقیه دین را بسیار ستوده و آن‌ها را مایه برکت و نزول نعمت برشمرده است. آن حضرت می‌فرماید: «الا انّ الفقیه من افاض علی الناس خیره و انقذهم من اعدائهم و فر علیهم نعم جنان اللّه تعالی و حصل لهم رضوان اللّه تعالی».(3) فقیه و عالم دین کسی است که خیر و نیکی او بر مردم فوران می‌کند و آنان را از دشمنانشان می‌رهاند و نعمت‌های خداوند را بر آنان زیاد می‌گرداند. در ادامه روایت، امام (علیه السلام) به آثار علم و دانش و تفاوت بین عالم و عابد در قیامت اشاره می‌کند و می‌فرماید: در روز قیامت به فقیه و عالم گفته می‌شود: «ای عهده دار یتیمان آل محمد(صلی الله علیه و آله) توقف کنید تا اینکه برای هر کسی که از شما چیزی آموخته، شفاعت کنید و امام این مطلب را اضافه می‌کند که اما به شخص عابد فقط گفته می‌شود تو بنده خوبی بودی، تمام تلاش تو رهایی خودت بود، می‌توانی داخل بهشت بشوی.
پانوشتها :
1. ابن ندیم/ الفهرست/ ترجمه محمد رضا تجدد/ تهران امیر کبیر 1366، چاپ سوم. ص 444.
2. دکتر علی بیگدلی/ نشریه معرفت/ شماره 5 / مقاله نهضت ترجمه در جهان اسلام
3.  طبرسی، احتجاج، ج 1، ص 9 و الحر العاملی، الفصول المهمه، ج 1، ص 603.