عبادتی چندبعدی
با استناد به این آیه، روزه پیش از اسلام و در ادیان دیگر هم وجود داشته است، ولی با نزول این آیه در سال دوم هجری، روزه ماه رمضان بر مسلمانان واجب شد و خداوند احکام این عمل عبادی را بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیان فرموده است. به این صورت روزه عملی است که در دو منبع دینی قرآن و سنت مورد تأکید قرارگرفته است. در قرآن آیات متعددی وجود دارد که به مسأله روزه به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم پرداخته‌شده است. برخی آیات روزه را در قالب عملی عبادی موردتوجه قرار داده و آیاتی نیز وجود دارد که روزه را وسیله‌ای برای برقراری ارتباط نزدیک‌تر با خداوند و نیز عاملی برای تحقق نذر و خواسته‌ای از درگاه خداوند مطرح کرده است. اما آیاتی که روزه‌داری را در ابعاد فردی و اجتماعی بیان کرده و دلایل مقرر کردن چنین فریضه‌ای را تشریح کرده، همین آیاتی است که در سوره بقره بیان‌شده است.
اجتماعی بودن و نیز عقلانی بودن دو ویژگی برجسته‌ای است که اسلام را نسبت به سایر ادیان الهی برتری داده و با توجه به همین دو ویژگی است که بسیاری از دستورهای دینی در اسلام قابل تفسیر هستند. روزه نیز از این قاعده مستثنا نیست و به‌عنوان عبادتی چندبعدی برای مسلمانان مقررشده است. در این زمینه نیز تفسیر و تحلیل همین آیه و چند آیه پس از آن که درواقع تکمله‌ای بر این آیه است، توضیح‌دهنده و روشنگر جنبه‌های گوناگونی از این عمل عبادی است.
روزه؛ فراتر از اعمال فردی
در نگاه نخست، روزه عملی است که توسط فرد و در ارتباط وی با خالق انجام می‌شود. در حقیقت این‌طور به نظر می‌رسد، روزه تعهدی است که فرد مؤمن در مقابل خدا می‌دهد و در قبال دشواری‌هایی که در طول روزهای گرسنگی و تشنگی می‌کشد، پاداشی اخروی از خدا می‌گیرد، اما با نگاهی کلی‌تر به روزه‌داری ابعاد دیگری از آن روشن می‌شود. از نخستین نشانه‌های اینکه روزه و روزه‌داری چیزی فراتر از عملی فردی است؛ همین مسأله‌ای است که بسیار ساده به نظر می‌رسد؛ زمانی که یک عمل مشترک توسط شمار زیادی از مردم و در زمان مشخصی صورت می‌گیرد، ناخودآگاه اجتماع انسانی را به هم پیوند می‌دهد؛ زیرا همه افراد یک موضوع مشترک را موردتوجه قرار داده‌اند و این شبیه همان چیزی است که در نماز نیز دیده می‌شود. تا زمانی که نماز به‌صورت فردی انجام شود، مسأله‌ای است که بعد اجتماعی در آن دیده نمی‌شود، اما به‌محض اینکه دستور بر نماز جمعه و نماز جماعت در دین مطرح می‌شود، برای نماز نیز قایل به آثار اجتماعی می‌شویم. در مورد روزه نیز این‌چنین است و در این شرایط روزه از حالت فردی خارج‌شده و بعدی اجتماعی به خود می‌گیرد.
برخورداری از شرایط یکسان
نکته دیگر اینکه در این زمان (ماه رمضان) که همگی از شرایط یکسانی برخوردارند؛ لازم است که به حال یکدیگر نیز توجه کنند؛ در بخشش، کرامت، نوعدوستی، مردم‌داری، خوش‌خلقی و بسیاری از صفات برجسته‌ای که چنانچه در افراد یک جامعه نمود داشته باشد، نه‌تنها به لحاظ فردی، جامعه از انسان‌هایی برخوردار خواهد شد که در روح و اخلاق خود در تعالی هستند، بلکه در ارتباطات اجتماعی نیز حاکمیت رأفت و گذشت و نیز توجه نسبت به حال همنوع، جامعه‌ای آرمانی از اخلاق و انسانیت را رقم خواهد زد و این همان هدفی است که بسیاری از اعمال عبادی اسلام برای تحقق آن مقررشده است. در احادیث نیز نمونه‌های بسیاری مبنی بر تأکید بر حسن اخلاق و رفتار در زمان روزه‌داری در اجتماع وجود دارد، ازجمله در حدیثی از امام صادق(علیه‌السلام) که فرمود: خداوند روزه را واجب کرده تا بدین وسیله دارا و ندار (غنی و فقیر) مساوی گردند. نیز از ایشان است که روایت‌شده است: «هر کس روزه‌داری را افطار دهد، برای او هم مانند اجر روزه‌دار است».
درواقع این سخن امام صادق(علیه السلام) باهدف ایجاد انگیزه و تشویق مسلمین برای توجه به اوضاع و احوال مؤمنین دیگر بوده است تا از این طریق بر گسترش روح اخلاق در جامعه تأکید کند و روزه‌داری فرصتی باشد برای فراغت از روزمرگی‌هایی که در آن برادر از برادر خود غافل می‌شود.
قدرت بازدارندگی برای نفس
اکنون با نگاهی عمیق‌تر به آیه 183 سوره بقره می‌توان نکات مهمی را در آن بازجست. بر اساس این آیه سرانجامی که خداوند به اهل ایمان وعده داده که خود را مقید و موظف به انجام روزه به‌عنوان فریضه‌ای واجب از سوی خدا می‌دانند، تقواست. تقوا که در واقع به نوعی قدرت بازدارندگی است؛ قدرت ایستادگی در برابر وسوسه‌های شیطانی و نه گفتن به همه چیزهایی است که لذت آنی و مغایر بااخلاق با آن همراه است. تقوا صفتی است که انسان را از گناه و نافرمانی خداوند بازمی‌دارد و بر اطاعت و بندگی او می‌افزاید. در تقوا مراقبت از نفس و خویشتنداری مطرح است و این چیزی است که نه‌تنها برای روح و جان انسان‌ها آرامش به همراه دارد، بلکه سبب همزیستی به صورتی اخلاقی در اجتماع خواهد شد و در حقیقت برای فرد و جامعه با خیریت همراه می‌شود. روزه‌داری تمرینی است برای به دست آوردن تقوا و زمانی که افراد جامعه با توسل به یک قدرت معنوی، خود را در مقابل بسیاری رفتارهای پرخطر به لحاظ فردی و اجتماعی کنترل می‌کنند، جامعه نیز از سلامت بیشتری برخوردار می‌شود. زمانی که افراد یک جامعه به لحاظ روانی و روحی در شرایط مطلوبی قرار داشته باشند، این امکان فراهم می‌شود که توان و انرژی نهادهای اجتماعی نیز به‌جای مقابله با ناهنجاری‌ها، صرف توسعه و پیشرفت در سایر عرصه‌ها شود.
اوج نرمش و انعطاف فرایض دینی
در آیه بعد نیز با اشاره خداوند به مدت‌زمان و ایامی که روزه‌داری در آن واجب شده است و نیز کسانی که از انجام این فریضه به دلیل سفر و یا بیماری معاف شده‌اند، اوج نرمش و انعطاف فرایض دینی نمود پیدا می‌کند و ذکر عبارت «خیرٌ لَکم اٍن کنتم تَعلمون» حکایت از وجود نعمت و خیری برای بندگان است، درحالی‌که خودشان از آن بی‌خبرند. ازاین‌رو خداوند با مقرر کردن روزه بر مؤمنین قصد آزار و اذیت آن‌ها با تحمیل گرسنگی و تشنگی را ندارد، بلکه خیری در آن نهفته است که با تفکر درآیات قرآن و نیز جست‌وجو در سیره عملی پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای کسانی که به‌واقع به دنبال حقیقت دین هستند براحتی قابل‌فهم است (یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ). خداوند برای تشویق و ایجاد انگیزه بیشتر در آیه 185 سوره بقره و در ادامه آیات قبلی، نزول قرآن را نیز در همین ماه رمضان اعلام می‌کند و دوباره تأکید دارد که روزه در ایام محدود و خاصی از سال است و کسانی که توانایی جسمانی ندارند و یا دور از وطن هستند، از انجام آن مستثنا هستند (وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّه مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ).
یک‌شکل شدن جامعه اسلامی
تأثیر دیگری که روزه‌داری در بعد اجتماعی به همراه دارد، در همین آیات و آیات دیگری از قرآن موردتوجه قرارگرفته است و آن برای روزه‌داران و نیز برای کسانی است که امکان و یا توان انجام این فریضه برای آن‌ها فراهم نبوده است. کسانی که فیض انجام روزه‌داری را به دست آورده‌اند از طریق سفارش به گستراندن سفره‌های افطار و اطعام روزه‌داران ثواب روزه خود را با سیر کردن همنوعان روزه‌دار خود تکمیل کرده‌اند، چنانچه در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) پیش از این مطرح شد. تأثیرات اجتماعی روزه‌داری برای کسانی که شرایط روزه‌داری را نداشته باشند نیز با بیان «فِدْیَه طَعَامُ مِسْکِینٍ» به‌صورت کفاره‌ای مقررشده است که این فدیه که طعام مسکین و یا انفاق کردن است، جایگزین روزه می‌شود تا از این طریق بعد اجتماعی روزه‌داری معین شود. با این تفاسیر روزه‌داری باید نمود اجتماعی نیز داشته باشد و با توجه به اینکه در منابع دینی اسلام و تشیع مکرر بر این مسأله تأکید شده و فلسفه وجودی روزه و روزه‌داری یکدست کردن و یک شکل شدن جنبه معنوی و اقتصادی جامعه اسلامی است، بر همه مسلمین رعایت این اصول واجب است و چنانچه مسلمانی به دلیل نداشتن شرایط لازم برای روزه‌داری، نتوانست از عهده انجام این فریضه مهم برآید، کمترین کاری که می‌تواند انجام دهد، حفظ حرمت افراد روزه‌دار در جامعه اسلامی است. حتی کسانی که به‌عنوان مسافر و در شهری به جز محل سکونت خود به سر می‌برند نیز بر رعایت حرمت ماه رمضان سفارش شده‌اند.
نظر شما