جواد رستمی: آیت الله سبحانی در دومین جلسه از بررسی مبانی فکر ابن تیمیه و وهابیت به بیان مراحل گوناگون توحید پرداخت که در ادامه بیان می‌شود.

از آنجا که ابن تیمیه دیگران را مشرک و خود را موحد می‌داند، لازمه رد افکار آن‌ها، بیان میزان توحید و شرک است که در ابتدای این بحث باید مراتب و اقسام توحید را عنوان کرد که توحید در هشت قسم، ذاتی، صفاتی، توحید در خالقیت، توحید در ربوبیت، توحید در حاکمیت، توحید در طاعت، توحید در شفاعت و توحید در عبادت مورد بحث قرار می‌گیرد.

توحید ذاتی دومعنی دارد؛ یکی آنکه خدا یکی است و مانند و نظیر ندارد و معنی دیگر آنکه وجود او بسیط است؛ یعنی جزء و اجزا ندارد که شاهد هر دو در سوره توحید است. اما در توحید صفاتی می‌گوییم صفات عالم و قادر عین ذات اوست، یعنی نه حادث و نه زاید بر ذات است؛ برخلاف انسان که علم و قدرتش هم زاید و حادث است. امام علی(علیه السلام) در خطبه اول نهج البلاغه به این موضوع اشاره دارد. عینیت صفات با ذات به معنی کمال ذات است، نه نفی صفات کمال؛ زیرا عینیت صفات با ذات، نشانه داشتن صفات به صورت بالاتر و برتر است. به این دلیل که تصویر علم و قدرت در مرحله ذات است.

توحید در خالقیت مورد اتفاق همه فرقه‌های اسلامی است. آیه 3 سوره فاطر و 62 سوره زمر اشاره دارد که در جهان خالق مستقل خداست و دیگر آفرینشگران از قدرت او کمک می‌گیرند. چنانکه در جریان حضرت مسیح، آیه 3 آل عمران و 110 مائده آمده است؛ به عبارت دیگر خلق و آفرینش مستقل مختص خداست، اما آفرینش وابسته و نیازمند به کمک خدا برای بندگان است. به همین دلیل خود را «احسن الخالقین» می‌نامد که نشان می‌دهد، دیگران هم بهره ای از آفرینش دارند، اما به شیوه و سبک خدا نیست. عالم آفرینش، عالم سبب و مسبب است، عرب جاهلیت هم توحید در خالقیت را پذیرفته بود، چنانکه آیه 9 سوره زخرف اشاره دارد.

توحید ربوبی ناظر به اداره جهان است؛ یعنی خدا خالق جهان و افزون بر آن مدیر و مدبر آفرینش است. «رَب» در لغت عرب به معنی صاحب است که به کلمه ای دیگر افزوده می‌شود؛ مانند رب الدار که خالق را نمی رساند، بلکه تداعی تدبیر و مدیریت می‌کند. دو آیه 22 انبیا و 91 مؤمنون، توحید ربوبی را اثبات می‌کند. آیه اول ناظر به توحید خالقیت نیست و تعدد مدیر و مدبر را سبب اختلال درآفرینش بیان می‌کند و آیه دوم هم تأکید بر وجود خدایی واحد دارد. وهابیت، توحید در ربوبیت و خالقیت را یکی می‌داند حال آنکه این دو در طول هم قرار دارند، رب در کتاب‌های آن‌ها آفرینش گری است که اشتباه است. آیا خدا بشخصه مدیریت جهان را برعهده دارد یا برای این کار اسبابی دارد؟ قرآن بیانگر آن است که پدیده‌ها در پرتو اسباب خاصی اداره می‌شود که اشاعره و وهابیون منکر این مسأله هستند؛ آیه 22بقره و 27 سجده اداره جهان به اسباب طبیعی را تأیید می‌کند.

توحید در حاکمیت، بیانگر حکومت خدا بر بندگان است که آیه 40 سوره یوسف به آن اشاره می‌کند و حاکمیت انبیا و اولیا به اذن اوست. توحید در طاعت هم می‌گوید، مطاع بالذات خداست، کسی که ذاتاً باید مورد اطاعت قرار بگیرد، اوست و اطاعت دیگران به امر اوست که آیه 80 سوره نسا به آن اشاره می‌کند.

توحید در شفاعت؛ یعنی شفاعت پذیر جز خدا نیست و اگر کسی در حق گنهکاران شفاعت می‌کند؛ به اذن او خواهد بود. چنانکه در آیه 3 سوره یونس آمده است. و اما توحید در عبادت و پرستش؛ یعنی ستایش و پرستش فقط مختص اوست، آیت توحید مورد اتفاق همه موحدان است و تفاوت با مشرک بیشتر دراین بخش است. خطای ابن تیمیه و وهابیت در مرزبندی میان عبادت و تکریم است. عبادت را جامع و مانع تعریف نکردند؛ بنابراین باید به مرزبندی عبادت و پرستش پرداخت که در رد افکار وهابیت کلیدی است.