دهه‌های متمادی ارتش ترکیه از وزن، اعتبار و احترام خاصی در میان کشورهای خاورمیانه برخوردار بود. این ارتش که زمانی 700 هزار نفر جمعی (پرسنل) داشت، قوی‌ترین ارتش جناح شرقی ناتو شناخته می‌شد. به یاد می‌آورم در سال‌های دهه 1950 صحبت از آن می‌شد که در صورت بروز جنگ جهانی سوم، این ارتش وظیفه مقابله با ارتش مهاجم شوروی را در غرب و جنوب غربی ایران عهده‌دار خواهد بود. افسران ایرانی که برای مأموریت در ستاد پیمان بغداد به عراق و پس از کودتای 1958 که عراق از پیمان خارج شد، برای خدمت در ستاد پیمان نظامی خاورمیانه (سنتو) به آنکارا می‌رفتند، در کتاب‌های خاطرات خود (مانند خاطرات سپهبد هوایی سنجر) از سادگی و ساده زیستی و حقوق کم افسران ترک شرح مبسوطی می‌نوشتند. هیچ یک از ژنرال‌ها و افسران ارشد ترکیه هرگز به اتهام سوءاستفاده مالی از مقام خود برکنار نشده و هیچ افسری به این اتهام زندانی نشد.

آنان زندگی پرزرق و برق ژنرال‌های ایرانی و پاکستانی را نداشتند. هیچ گونه مداخله‌ای در سیاست نمی‌کردند و پس از فوت آتاتورک در 1316 تا سال 1339 که ارتش علیه عدنان مندرس طغیان کرد و او را برانداخت، هیچ نظامی‌ای رئیس جمهور ترکیه نشد.

برای نخستین بار پس از آتاتورک که در سال 1937 فوت کرد، ارتش ترکیه در 27 مه سال 1960 علیه حکومت جلال بایار- عدنان مندرس کودتا کرد. رهبری کودتا با ژنرال جمال گورسل، رئیس سابق ستاد ارتش بود. بایارو مندرس بازداشت و به اتفاق رئیس مجلس کبیر ترکیه و وزیر خارجه در جزیره یاسی آدا محاکمه شدند و پس از چند ماه، مندرس، رئیس مجلس ملی و وزیر خارجه محکوم به اعدام شدند و آنان را به دار آویختند، در حالی که جلال بایار به علت کبر سن بخشوده شد.

در 12 مارس 1971 کودتا علیه دولت سلیمان دمیرل به حکومت او پایان داد. سومین کودتا در 12 سپتامبر 1980 به رهبری ارتشبد کنعان اورن باز علیه دولت سلیمان دمیرل روی داد و 600 هزار نفر به اتهام آشوبگری بازداشت و پنجاه تن از چریک‌های کمونیست و خرابکاران به دار آویخته شدند. در 28 فوریه 1997 ارتش با کودتای آرام، دولت نجم الدین اربکان را برکنار کرد، زیرا اربکان در رأس حزب فضیلت می‌کوشید اسلام گرایی را در ترکیه به سبک و روال اردوغان ترویج کند. اسلام در ترکیه از محبوبیت خاصی برخوردار است و مبارزه آتاتورک با سلطانیسم عثمانی بود که از دین و مذهب برای ادامه حکومت و ظلم و غارتگری و تداوم فرمانروایی ظالمانه سوءاستفاده می‌کرد. یکی از نویسندگان مصری، محمد توفیق، کتابی درباره سلطانیسم و رواج خرافات و فساد جنسی و نفوذ بیگانگان در عثمانی نوشته است. اردوغان بتازگی از سلاطین ترکیه عثمانی تجلیل کرد و همسرش حرمسراهای سلاطین را دانشگاه نامید. در مساجد ترکیه مردم برای نماز اجتماع می‌کنند. پنج بار صدای اذان در شهر به گوش می‌رسد.

سلاطین ترکیه عثمانی از قرن 18 به بعد جرثومه فساد بودند. سلطان عبدالعزیز، یکی از آنان بود که به وسیله نظامیان کشته شد.

پسر او، سلطان عبدالحمید دوم که او و پدرش، استانبول را به یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین شهرهای جهان تبدیل کردند، از ترس شورش‌های نظامی خواب و آرام نداشت. چند سال پیش وقتی از قصر اختصاصی او یلدوز در ساحل بسفور دیدن کردم، به اتاقی رسیدم که از هر سو با شیشه‌های بزرگ بر اطراف اشراف داشت. علت را پرسیدم، محققی ترک که در کنارم بود، توضیح داد که سلطان از کودتا می‌ترسید و در این اتاق که بر تپه‌ای ساخته شده بود، پیوسته اطراف را زیر نظر داشت!

به رغم تمام مراقبت‌ها، نظامیان عثمانی که مخفیانه حزبی به نام ترک‌های جوان تشکیل داده بودند، سلطان عبدالحمید در سال 1908 از سلطنت خلع کرده، برادر او سلطان محمد خامس را بر تخت امپراتوری نشاندند. طلعت پاشا، عصمت پاشا، انور پاشا و جمال پاشا، ژنرال‌های ترک تحت تعالیم مستشاران عالی‌رتبه آلمانی بودند. آتاتورک نظامی بود. نظامیان عثمانی در جنگ اول در جبهه کالیپولی داد شجاعت دادند، اما سلاطین ترکیه و مفتیان دست پرورده آنان، در همان زمان ارتش را دست اندرکار کشتار ارمنیان کردند و ارمنیان که در قرن نوزدهم و بیستم مصدر خدمات بزرگ در عثمانی شدند، مدعی هستند در کشتار دسته جمعی ارمنیان یک میلیون کشته شده‌اند. ارتش عثمانی از جنگ اول شکست خورده بیرون آمد، ولی توانست قسمت‌هایی از ترکیه را از دست انگلیسی‌ها، یونانی‌ها، ایتالیایی‌ها و فرانسوی‌ها رهایی بخشد.

علاوه بر آتاتورک، عصمت اینونو، جانشین او هم در جوانی سابقه خدمت در ارتش داشت و چون در جنگ با یونان در محل «اینونو» یونانی‌ها را شکست داده بود، لقب اینونو به او داده بودند.

فساد مالی حکومت جلال بایار و عدنان مندرس و اتهامات مالی که به آن حکومت نسبت می‌دادند و تظاهرات پی‌ در پی مردم و نارضایی عمومی و شاید شیوه زندگی عدنان مندرس که خیلی شبیه اردوغان بود، مردم را به خیابان‌ها کشاند و ارتش به حمایت از مردم برخاست، زیرا پلیس و نیروهای امنیتی به روی مردم تیراندازی کرده و عده‌ای را مقتول و مصدوم ساخته بودند.

در رأس کودتاگران، ارتشبد جمال گورسل، رئیس ستاد ارتش و عده‌ای از ژنرال‌ها بودند. گورسل در انتخابات به ریاست جمهوری رسید، ولی بسرعت سیاستمداران از قبیل عصمت اینونو را برای اداره کشور فراخواند و نظم و آرامشی در ترکیه پدید آمد.

ادامه دارد...