قدس آنلاین- کتابخانه‌های دیجیتال یکی از دستاوردهای نوین و مهم در عرصه پژوهش در روزگار ماست. گنجینه‌های ارزشمندی که نمی‌توان قیمتی برای آن تصور کرد. این گنجینه‌های علمی با صرف هزینه‌های بسیار زیاد و طی سالیان با تلاش مؤسسات علمی و پژوهشی آماده استفاده پژوهشگران و عموم مردم می‌شوند، اما متأسفانه در کشور ما نه تنها مردم، بلکه حتی محققان نیز با ویژگی‌های ارزشمند و گاه شگفت‌انگیز این کتابخانه‌ها آشنایی ندارند. امروز کاری را که یک عالم دینی در قرن‌های گذشته در یک یا چند سال انجام می‌داد، به کمک این نرم‌افزارها می‌توان در مدت چند روز انجام داد و این راهِ میانبری برای توسعه علم است.

در همین زمینه با وحید شریفی، کارشناس ارشد رشته علم و اطلاعات و دانش‌شناسی با گرایش مدیریت فناوری اطلاعات که سال‌هاست در این حوزه فعالیت می‌کند و چندی پیش طرح «کتابخانه دیجیتال ادیان، فرق و مذاهب» با مدیریت و راهبری او در شهر مقدس قم به عنوان دستاورد برتر فناوری اطلاعات مورد تقدیر قرار گرفت، گفت و گو کرده‌ایم.

* اساساً کتابخانه‌های دیجیتال دارای چه ویژگی‌ها و مزایایی نسبت به کتابخانه‌های سنتی هستند؟

** در کتابخانه‌های دیجیتال خدمات کتابخانه‌ای به زمان و مکان خاص محدود نمی‌شود و این از امتیازات ویژه این کتابخانه‌هاست. نیاز به فضای کم، امکان بازیابی و ذخیره اطلاعات و سهولت استفاده در همه جای دنیا از دیگر مزایاست. شاید بزرگ‌ترین مزیت کتاب‌های دیجیتالی نسبت به کتاب‌های چاپی، حجم اندک و قابلیت حمل آن‌هاست. شما در این کتابخانه‌ها می‌توانید براحتی تحلیل محتوا داشته باشید که در پژوهش، نکته بسیار مهمی است. همچنین امکان جست‌وجوی پیشرفته و دسترسی چندگانه اما آسان به اسناد سبب صرفه‌جویی جدی در زمان می‌شود. از طرفی، شما در این کتابخانه‌ها به نسخه‌های خطی دسترسی دارید که در حالت عادی دسترسی به آن بسیار دشوار است.

* دفتر تبلیغات اسلامی بخصوص در قم، یکی از مؤسسات پیشرو در تبدیل محتواهای دینی به محتواهای دیجیتالی است. این کار با چه هدفی انجام می‌شود؟

** هدف اصلی و محوری دفتر، واسطه‌گری محتوایی بین حوزه‌های علمیه و جامعه، بخصوص نخبگان و دانشگاهیان است. از طرفی همان طور که می‌دانید، امروز فضای مجازی بستر اصلی ارتباطات محتوایی است و دفتر هم تلاش می‌کند در شرایط کنونی برای انتشار محتواهای ارزشمند علوم اسلامی و انسانی در فضای مجازی بسترسازی کند.

دفتر تبلیغات اسلامی، فعالیت‌های متعددی را در عرصه مدیریت اطلاعات و فناوری ‌اطلاعات و ارتباطات (ICT) سامان داده است که تأسیس پایگاه‌های اینترنتی، تولید نرم‌افزارهای مختلف، تدوین اصطلاح‌نامه‌های علوم اسلامی و فرهنگ‌های مستند علوم از آن جمله است.

* و کتابخانه دیجیتالی آنلاین هم که نقطه اوج این فعالیت است...

** بله؛ یکی ازاصلی‌ترین این سامانه‌ها، کتابخانه‌های دیجیتال است که هم اکنون در دفتر قم کتابخانه دیجیتالی با نشانی http://dl.islamicdoc.org و در شعبه مشهد فاز اول کتابخانه دیجیتال ادیان، فرق و مذاهب با نشانی dtelib.ir راه‌اندازی شده است.

* بازخوردهایی که شما در این حوزه داشته‌اید، در رابطه با استقبال از کتابخانه‌های دیجیتال چگونه است؟

** مهم‌تر از مسئله راه‌اندازی، مسئله استفاده کاربران از کتابخانه دیجیتال است. اگر دیروز هدف کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی، بیشتر گردآوری و سازماندهی منابع دیجیتال بود، امروز هدف آن‌ها به علت حجم انبوه اطلاعات پراکنده و آلوده در فضای اینترنت، گسترش اطلاعات و ارائه روش‌های دسترسی بهینه است. در حوزه کتابخانه‌های دیجیتال اسلامی نیز به علت گستردگی منابع و دسترسیِ رایگان به این منابع، کاربران استقبال خوبی دارند، ولی بنده معتقدم ما در زمینه دسترسی‌پذیری یا به اصطلاح همان «کاربر پسند بودن» این محتواها، فاصله زیادی با نمونه‌های مشابه خارجی داریم و باید برنامه‌های مستمری برای ارتقای کیفیت در این حوزه داشته باشیم.

* آیا بازخوردهایی از استقبال و استفاده از کتابخانه‌های دیجیتال هم در بین مردم داشته‌اید؟

** یکی از اهداف حضور ما در نمایشگاه‌هایی مانند رسانه‌های دیجیتال که در سال ۹۶ به شکل برنامه ریزی شده انجام شد، بررسی همین بازخوردها بود که خوشبختانه جامعه مخاطب ما که بیشتر متخصصان حوزه و دانشگاه بودند از این خدمات استقبال کردند.

* اما قبول دارید که نسبت به هزینه‌های ده‌ها میلیاردی که برای تهیه و توسعه این نرم‌افزارها شده - که البته بسیار هم ارزشمند است. کار اطلاع رسانی بخوبی انجام نشده است؟

** بله؛ ولی رسانه‌ها هم همراهی نمی‌کنند!

* چرا؟ ما که الان در حال گفت و گو با شما هستیم!

** شما به خودتان نگاه نکنید که اهمیت موضوع را درک کرده‌اید. ما در تماس با بسیاری از رسانه‌ها برای تعامل و معرفی این محتواها که به قول شما ده‌ها میلیارد تومان طی بیش از دو دهه برای آن هزینه شده، تلاش کرده‌ایم، اما آن‌ها فکر می‌کنند نگاه ما اقتصادی است؛ در حالی که اصلاً این‌طور نیست. بعنوان نمونه در حوزه نرم‌افزارهای علوم اسلامی که در واقع «کتابخانه دیجیتال آفلاین» محسوب می‌شود، برای نرم‌افزاری که مثلاً سه‌میلیارد تومان برای آن سرمایه‌گذاری شده و صدها نفر در طول ۱۰ سال تلاش کرده‌اند و سیاست نظام هم این بوده که چنین سرمایه‌گذاری‌ برای انتشار علوم انسانی و اسلامی بشود، چه مبلغی از کاربر دریافت می‌شود. این مبلغ بسیار ناچیز است و شاید تنها بخش اندکی از هزینه تولید، مثلاً انتشار نرم‌افزار را جواب دهد. هر نسخه از این کتابخانه‌ها میلیون‌ها تومان ارزش ظاهری و صدها میلیون تومان ارزش واقعی دارد که با قیمت ۲۰هزار تومان به دست کاربر می‌رسد. پس می‌بینید که اصلاً پای مسائل انتفاعی برای نرم‌افزارهای ارزشمندی مانند جامع تفاسیر، جامع فقه اهل بیت(ع)، جامع‌الاحادیث، سیره معصومان(ع) و ده‌ها نرم‌افزار و کتابخانه‌های دیجیتال دیگر در میان نیست.

* کتابخانه دیجیتال تخصصی ادیان، مذاهب و فِرَق، بتازگی رونمایی و از خدمات آن قدردانی هم شده است. بفرمایید این کار با چه اهدافی آغاز شد؟

** با توجه به گردآوری ۵۰۰۰ جلد کتاب دیجیتال در کتابخانه در سال‌های گذشته و با هدف افزایش بهره وری و دسترسی بهینه محققان به این منابع، از شهریور ۱۳۸۹ اقدام‌های اولیه برای راه اندازی کتابخانه دیجیتال تحت شبکه توسط کارشناسان شعبه خراسان آغاز شد و همزمان با افزایش منابع تا ۱۵۰۰۰ جلد و به منظور دسترسی سریع‌تر، صحیح‌تر و کم هزینه‌تر محققان، فاز اول این کتابخانه به صورت تحت وب، یک ماه پیش در قم رونمایی شد.

* گردآوری و تبدیل متون به محتوای دیجیتال چه سختی‌هایی دارد؟

** کتابخانه‌های دیجیتالی مانند سایر مراکز از فناوری‌های نوین استفاده می‌کنند که به علت ماهیت، این فناوری‌ها دارای محدودیت‌هایی هستند. از جمله این محدودیت‌ها می‌توان به نبود قوانین شفاف مربوط به حق مؤلف، نبود هماهنگی بین متخصصان رایانه و کتابداری و اطلاع‌رسانی، هزینه‌های بالای دیجیتال‌سازی و نبود زیرساخت‌های مناسب اشاره کرد که روند تبدیل محتوا به دیجیتال را طولانی و دشوار می‌کند. برای نمونه در یک مورد، تیمی از پژوهشگران کشورمان برای اسکن نسخه‌های خطی به دستور رهبر انقلاب به هند اعزام شدند و توانستند با زحمت زیاد این محتواهای ارزشمند را به کشور بیاورند.

* کتابخانه دیجیتال تخصصی ادیان دارای چه ویژگی‌های متمایزی است و چه شمار کتاب در این گنجینه آماده‌سازی شده است؟

** تا کنون در فاز اول ۱۵۰۰۰ جلد کتاب آماده بهره‌برداری شده است. از ویژگی‌های این کتابخانه می‌توان به ارائه فهرست الفبایی پدید آورندگان کتاب به تفکیک موضوع و قابلیت پیمایش در فهرست‌ها، جست‌وجوهای تخصصی و پیشرفته، ارائه شناسنامه کامل یک کتاب، ارائه فهرست مطالب کتاب به صورت درختواره و بسیاری امکانات دیگر اشاره کرد.

* آیا عموم مردم و علاقه‌مندان به حوزه مطالعاتی ادیان و مذاهب دسترسی رایگان به این کتابخانه ارزشمند دارند؟

** بله؛ از آذر ماه ۱۳۹۶ منابع این کتابخانه به طور رایگان و از طریق نشانی www.dtelib.ir برای همگان قابل دسترس است.

* گویا این کتابخانه در حال پیوستن به مجموعه کتابخانه‌های دیجیتال استاندارد بین المللی «فدراسیون کتابخانه‌های دیجیتال» هم هست؟

** فدراسیون کتابخانه دیجیتال DLF انجمنی قوی و متنوع از متخصصانی است که به پیشبرد پژوهش، آموزش و یادگیری، از طریق کاربرد تحقیقات، فناوری‌ها و خدمات دیجیتالی می‌پردازند. با توجه به موضوع کتابخانه دیجیتال ادیان و فرق که ابعاد بین المللی دارد، یکی از برنامه‌های آینده ما عضویت در این فدراسیون و استفاده از استانداردها و خدمات آن است.

* چه شمار از کتاب‌ها ترجمه شده‌اند و به زبان‌های دیگر در اختیار هستند؟

** کتابخانه دیجیتال ادیان، فرق و مذاهب در واقع یک کتابخانه دو زبانه فارسی و عربی است و بیش از ۵۰ درصد منابع با توجه به موضوع عربی است. در فاز دوم طرح در صورت تأمین منابع مالی، امکان ورود به بحث غنی‌سازی متون را نیز داریم.

* آیا نمونه‌های مشابه این کار ارزشمند را کشورهای دیگری هم انجام داده‌اند؟

** بله؛ بر خلاف سالیان دور که عالمان و دین پژوهان برای دسترسی به یک نسخه کتاب، متحمل هزینه سنگین خرید و جست‌وجوی فراوان می‌شدند، امروزه کتابخانه‌های دیجیتال گوناگونی در جهان اسلام وجود دارد، از جمله کتابخانه اسلامی پایگاه اهل البیت(ع) در عراق، کتابخانه دیجیتالی اسلامی اسکندریه مصر، مکتبة جامعة الملک سعود در عربستان، کتابخانه دیجیتال مسجدالاقصی در فلسطین و...