خسوف یا ماه‌گرفتگی یکی از زیباترین پدیدههای طبیعت است. در گذشته که هنوز علم و روش علمی مورد توجه نبود، بشر به علت عدم شناخت از پدیدههای طبیعت از خسوف و کسوف وحشت داشت و به افسانه‌ها، خرافات و توجیهات غیر علمی و یا بعضاً شبه علمی در مورد این پدیدههای زیبا متوسل می‌شد. اگرچه همۀاینها نشان میدهد که خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی از زمان‌های قدیم بشدت مورد توجه بشر بوده است.
امروزه بر خلاف تصور گذشتگان می‌دانیم این پدیده نجومی هیچ تأثیری در زندگی ما ندارد و فقط می‌تواند باعث شود تا ساعاتی را به دور از هیاهوهای زندگی روزمره در کنار یکدیگر به دیدن یکی از جلوه‌های بی‌نظیر خلقت خدا مشغول شویم. لذا شارع مقدس نیز احکام ویژه‌ای را برای آن مقرر کرده است تا بعنوان یکی از پدیدههای نادر طبیعی، انسان را متوجه قدرت خداوند متعال و نظام حاکم بر طبیعت کند.
اولین بار بابلی‌ها که یکی از مهمترین مراکز تمدن جهان بودند، هفت قرن پیش از میلاد پرسش‌های اساسی در مورد خسوف و کسوف مطرح کردند و متوجه شدند که کسوف تنها در آغاز ماه قمری و خسوف تنها موقعی روی میدهد که ماه در حالت بدر کامل باشد. بعد ازسقوط امپراتوری بابل ادامه کار به منجمان ایرانی و یونانی سپرده شد. آنها توانستند به برخی از اصول حرکت ماه پی ببرند و برای آن معادلاتی نیز نوشتند. در واقع به علت ورود ریاضیات معادلاتی میتوان گفت نجوم یونانی بر خلاف نجوم بابلی یک علم دقیق بود. اما در میان منجمین ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی به مطالعه دقیق خسوف و کسوف و دلائل علمی آن پرداخت و علاوه بر خسوف و کسوف کلی، در خسوف و کسوف جزئی نیز تحقیقات ارزشمندی انجام داد. او پی برد"چون نور ماه از آفتاب است، پس هر گاه به زمین مایل حایل شود میان ماه و آفتاب نور ازو باز دارد." همچنین خواجه نصیر میدانست خسوف وقتی رخ میدهد که ماه، زمین و خورشید در یک خط راست قرار می‌گیرند و وی به نقش گره‌ها در این پدیده واقف بود. او همچنین در رساله معینه طوسی بیان میدارد که فاصله میان دو کسوف و دو خسوف باید شش ماه قمری باشد.
امروزه ما می‌دانیم، اجسام یا منیر هستند و از خود نور ساطع میکنند و یا غیرمنیر هستند و نور اجسام منیر اطراف خود را منعکس میکنند و از طریق نور آنها سایه تولید میکنند. در فضای منظومۀ شمسی، خورشید پرتو افشانی می‌کند و اجسام کدری مانند ماه و زمین نور آن را باز تابش میکنند و در خلاف جهت تابش آن سایه نیز تولید میکنند. پدیدۀ خسوف یا ماه گرفتگی زمانی رخ میدهد که ماه از سایۀ زمین عبور کند.
زمین در مداری بیضی شکل به دور خورشید میگردد که از دید ناظرین بر روی سطح آن به نظر خورشید در حال چرخش است؛ این مدار در اصطلاح دایره البروج (دایره انقلاب خورشیدی) نام دارد. ماه نیز در مداری بیضی شکل به دور زمین میگردد. حال در این صورت اگر زمین در بین ماه و خورشید قرار گیرد سایه زمین بر ماه می‌افتد و شاهد یک خسوف خواهیم بود. اما صفحة مداری ماه و زمین منطبق بر هم نیستند و به اندازۀ 2/5 درجه با یکدیگر فاصله دارند. پس این دو صفحه در دو نقطه همدیگر را قطع میکنند که در اصطلاح به گره مشهورند. در واقع اگر ماه در حالت بدر کامل و در یکی از این گره‌ها مابین زمین و خورشید باشد شاهد یک خسوف خواهیم بود. ولی این گره‌ها به دلیل حرکت زمین به دور خورشید جای ثابتی در آسمان ندارند و هر ماه حدود 30 درجه در آسمان به سمت غرب حرکت میکنند. در نتیجه با گذشت شش ماه گره‌ها دوباره در امتداد زمین و خورشید قرار می‌گیرند که اگر ماه در نزدیگی یکی از گره‌ها باشد ممکن است شاهد پدیده خسوف باشیم. این نظم در رخ دادن گرفتگی باعث به وجودآمدن دوره‌های منظمی در تکرار گرفتها میشود.
از طرف دیگر می‌دانید سایه، خود از دو بخش سایه کامل و نیمسایه تشکیل میشود. در این حالت بسته به نوع عبور ماه سه نوع خسوف رخ میدهد. اگر قسمت یا تمام ماه وارد نیمسایه زمین شود، خسوف نیمسایهای روی میدهد که در این حالت تنها از درخشندگی ماه مقداری کاسته میشود. نوع دیگر خسوف، به شکل جزئی روی میدهد. در خسوف جزئی، ماه ابتدا وارد نیمسایه شده، ولی قسمتی از ماه وارد سایۀ زمین میشود. نوع آخر خسوف به صورت کلی روی میدهد. در این حالت تمام قرص ماه پس از ورود به نیمسایه به سایه نیز وارد میشود. حدود 35% از خسوفها از نوع نیمسایهای هستند که تشخیص آن حتی به کمک تلسکوپ بسیار دشوار است. در حدود 30% آنها جزیی و بقیه نیز کلی است که رویدادهای فوق‌العاده‌ای برای رصد و البته سوژه‌های عکاسی می‌باشند.
دربارۀ طولانی ترین خسوف قرن
اکنون در آستانه طولانی‌ترین خسوف قرن 21 هستیم. ماه گرفتگی 5 و 6 مرداد ماه طولانی‌ترین ماه گرفتگی قرن 21 و آخرین ماه گرفتگی قرن 14 هجری شمسی است. اگرچه طولانی‌ترین ماه گرفتگی‌ها حدود یک ساعت و ۴۷دقیقه طول می‌کشد اما در این خسوف طولانی مدت، گذار ماه از مرکز سایه زمین یک ساعت و ۴۳ دقیقه بطول می‌انجامد. ماه گرفتگی کامل قبلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۸ فقط یک ساعت و ۱۶ دقیقه طول کشید زیرا ماه از بخش جنوبی سایه زمین می گذشت. ماه گرفتگی ژانویه2019 میلادی نیز یک ساعت و دو دقیقه طول می‌کشد زیرا ماه از بخش شمالی سایه زمین می‌گذرد. طولانی‌ترین ماه گرفتگی کامل قرن بیستم که در۱۶جولای سال ۲۰۰۰ میلادی اتفاق افتاد یک ساعت و 46 دقیقه طول کشید. کلیه مراحل این ماه گرفتگی در ایران، شرق آفریقا و آسیای میانه قابل رؤیت خواهد بود و افرادی که در غرب آفریقا، شرق آسیا، آمریکای جنوبی، اروپا و استرالیا نیز حضور دارند میتوانند این خسوف را به صورت جزئی مشاهده نمایند. بهتر است بدانیم ماه گرفتگی کامل بعدی که در افق ایران قابل روئیت باشد تا 7 سال آینده رخ نخواهد داد. این ماه گرفتگی با ورود ماه به نیمسایه زمین در ساعت 21:44 روز جمعه پنجم مرداد ماه آغاز میشود. در ساعت 22:54 ماه گرفتگی جزئی آغاز شده و در ساعت 00:00 بامداد روز شنبه 6 مرداد ماه کاملاً وارد سایه زمین میگردد. گرفت ماه در ساعت 00:51 بامداد به اوج خود رسیده و در ساعت 01:43 ماه گرفتگی کلی خاتمه می‌یابد. ساعت 02:49 ماه گرفتگی جزئی و در ساعت 03:58 ماه گرفتگی نیمسایهای نیز به پایان میرسد.
شایان ذکر است در هنگام ماه گرفتگی ماه بطور کامل تیره نخواهد شد و باز هم شعاع‌های نوری غیر مستقیمی از خورشید به آن می‌رسند و ماه را پرفروغ میکنند. در واقع وجود جو زمین سبب شکست پرتوهای نور خورشید شده و اتمسفر همچون فیلتری مانع از عبور همهی طیفهای نوری میگردد و فقط نورهای محدودهی قرمز به سطح ماه می‌رسند و با توجه به میزان گرد و غباری موجود در جو زمین میتوان ماه را در رنگهای متفاوتی از قهوهای و قرمز تیره گرفته تا نارنجی و زرد روشن مشاهده کرد. پیشبینی میشود ماه گرفتگی 5 و 6 مرداد به علت رنگهای سرخ و نارنجیای که در طول گرفت به خود میگیرد زیبایی خاصی در میان خسوفهای قبلی دارا باشد. رصدگران به جهت تماشای این پدیده باید سعی کنند غروب خورشید را نظاره‌گر باشند؛ چرا که دقیقاً روبه‌روی محل غروب خورشید محل طلوع ماه است. نکته مهم آنکه این رصد برخلاف رصد خورشید گرفتگی (کسوف) آثار زیان باری برای چشم به همراه ندارد و میتوان بدون استفاده از هیچ فیلتری رو به آسمان حالتهای ماه را مشاهده کرد.
نظر شما