به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی قدس آنلاین، امام هادی(ع) که یکی از طولانی‌ترین ادوار امامت را در میان امامان معصوم(ع) دارند با ۶ خلیفه عباسی هم دوره بودند و سخت‌ترین دوران حیات امام با متوکل عباسی همزمان شد؛ خلیفه‌ای که شمشیر دشمنی با امامت و ولایت را از رو بسته و به چهره‌سازی برای خود مشغول شد. در برابر مجموعه سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی متوکل، امام هادی(ع) چند برنامه توسعه فرهنگی و سیاسی را تدوین و اجرا کردند که نتیجه آن گسترش اندیشه‌های شیعی در اوج محدودیت و افزایش شمار شیعیان در هنگامه قتل‌عام سادات بود. آیت‌الله حبیب‌الله احمدی، مدرس خارج فقه حوزه علمیه قم و نویسنده ۱۴ کتاب درباره سبک زندگی ائمه(ع) درباره شیوه سیاست‌گذاری فرهنگی امام هادی(ع) به پرسش‌های خبرنگار قدس آنلاین پاسخ داده است.
برنامه‌های فرهنگی و تبلیغی امام هادی(ع) شامل چه راهکارهایی بود که به گفته برخی مورخان شمار شیعیان ۱۰ برابر افزایش یافت؟
زندگی امام هادی(ع) و موضع‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی امام باید به صورت جدی مورد بررسی قرار گیرد. برای تحلیل ابعاد فرهنگی اقدام‌های امام(ع) باید سیاست‌های عباسیان در برابر شیعه و امامت اهل بیت(ع) مورد بررسی و تحلیل واقع شود.
چه اقدام‌هایی؟
عباسیان بخصوص در دوره متوکل عباسی که هم‌دوره امام هادی(ع) بود، سیاست‌های ویژه‌ای علیه تشیع به کار بست. متوکل عباسی در مدت ۱۵ سال همزمانی با دوره حیات امام هادی(ع) بیشترین دشمنی و سختگیری را نسبت به شیعیان و اهل بیت(ع) داشت. سیاست‌های متوکل باعث شد فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی امام هادی بسیار محدود شود. فراخوانی امام از مدینه به سامرا از جمله این اقدام‌هاست. متوکل برای کنترل و زیر نظر داشتن امام، ایشان را به سامرا فراخواند. اقدام بعدی سختگیری بسیار زیاد نسبت به علویان و ذریه پیامبر(ص) بود، این درحالی است که خلفای پیش از متوکل نسبت به سادات روی خوش نشان داده و شمار انبوهی از سادات در پایتخت حضور داشتند. اما موضع تند سیاسی متوکل و قتل‌عام بسیاری از شیعیان و سادات موجب پراکنده شدن آن‌ها از مرکز حکومت و مهاجرت به ایران شد. به همین دلیل امروز ما شاهد بارگاه امامزاده‌های بسیاری در گوشه و کنار ایران هستیم که موجب گسترش تشیع و محبت به اهل بیت(ع) در ایران شد. اقدام دیگری که متوکل علیه باورهای تشیع انجام داد دستور تخریب بارگاه امام حسین(ع) بود. از آنجا که کسی حاضر نشد بارگاه امام(ع) را تخریب کند، متوکل یک یهودی‌الاصل را تطمیع کرد تا این کار را انجام دهد، در محل بارگاه امام کشت و زراعت کرده و مانع زیارت عاشقان حسینی شد. هدف او فراموش شدن امام حسین(ع) بود. برنامه عملی بعدی متوکل ممانعت از تبلیغ فرهنگ شیعی بود.
متوکل از چه تریبون‌های رسمی رسانه‌ای برای رسیدن به اهداف سیاسی حاکمیت استفاده کرد؟
متوکل عباسی تریبون‌های رسمی را در اختیار داشت و با استفاده از این امکان تا توانستند فضایل نداشته عباسیان را مطرح کرده و جایگاه اهل بیت(ع) را زیر سؤال بردند. یکی از تریبون‌ها، نماز جمعه بود. ائمه جماعات و خطیب‌هایی که به نام خلیفه خطبه می‌خواندند و ثناگوی وی بودند، تا توانستند در زمینه تبلیغات علیه عترت رسول‌الله سمپاشی کردند.
تریبون دوم متوکل، هنر و شعر بود. متوکل شاعران چاپلوسی را تطمیع کرده و آن‌ها نیز در ازای دریافت کیسه‌های زر و سیم برای متوکل شعر سرودند. یکی از شعرای بنام به نام ابی‌الجنوب ابیات فراوانی در شأن متوکل با این مضمون سرود که؛ ملک و پادشاهی متوکل برای دین و دنیای مردم سلامت و آسایش است/ میراث رسول‌الله به او رسیده و وارث بحق رسول‌الله هستند/ عدل و عدالت عباسی همه ظلم و ستم را از جامعه برده است/ خلافت متوکل مثل نبوت رسول‌الله از جانب خدا به او رسیده است.
این اشعار دارای نکات مهمی است اینکه عباسیان، حکومت خود را در ردیف نبوت رسول‌الله(ص) قرار داده و خود را وارث بحق پیامبر(ص) می‌دانستند و اینکه اهل بیت(ع) هیچ حقی از جانشینی پیامبر ندارند. تریبون سوم متوکل عباسی تأسیس حوزه‌های علمیه در سامرا بود که با بیش از ۶۰هزار دانش‌آموخته فقط در رشته حدیث تربیت می‌شدند و دیگر از مکتب دارالکتب و دارالترجمه مأمون خبری نبود. در دوره متوکل جریان‌های روشنفکری و اندیشه‌محور مأمون تعطیل شده و تنها افرادی تربیت می‌شدند که راوی حدیث بودند آن هم بدون چون و چرا! متوکل این افراد خشک‌مغز را برای ثناگویی خلیفه به نقاط مختلف می‌فرستاد. در منابع اهل سنت(سیوطی) آمده است که تبلیغ و دعای این ۶۰ هزار نفر در شهرهای مختلف برای متوکل، برای بالا بردن موقعیت سیاسی او بود. سیستم قضایی متوکل عباسی تریبون دیگری برای تبلیغ او بود زیرا قاضی‌القضات او شخصی وابسته بود و به حکم او منصوب می‌شد و ثناگوی او بود تا مجری عدالت. متوکل عباسی با استفاده از این تریبون‌های رسانه‌ای توانست تمدن خود را به رخ دیگران بکشد. متوکل با ۱۰۰میلیون درهم هزینه، ۱۲ کاخ در سامرا و شهرهای اطراف ساخت یکی از آن کاخ‌ها هنوز برقرار است. او قصد داشت با ساخت مسجد جامع و کاخ‌ها و مدارس علمیه به جامع اموی در شام تنه بزند. این دو نوتمدن اموی و عباسی با چالش «جامع علوی» در کوفه مواجه بودند. البته آنچه باقی ماند مسجد کوفه بود و از جامع عباسی و اموی جز خشتی در دنیا باقی نماند.
امام هادی(ع) در برابر این سیاست‌های حکومت عباسی چه کردند؟
امام هادی(ع) در برابر سیاست‌بازی متوکل دست به برنامه‌ریزی سیاسی، فرهنگی و اجتماعی زد که نتیجه آن گسترش فرهنگ شیعی در سرزمین اسلامی بود. امام همه همت خود را بر حفظ تشکل همسو با امامت نهادند تا جامعه را از این بحران عبور دهند و موفق شدند. موقعیت اجتماعی امام هادی(ع) شرایط را به گونه‌ای رقم زد که در تبعید از مدینه به سامرا مانند امام رضا(ع) مورد استقبال مردم واقع شدند و نه تنها از شأن امام کاسته نشد بلکه در کانون توجه مردم واقع شدند. در حالی‌که دین اسیر سیاست عباسیان شده بود، امام هادی(ع) تشکل شیعه را حفظ کردند. مسئله دوم هدایتگری امام برای قیام‌هایی بود که علیه عباسیان به راه افتاده بود زیرا هدف این قیام‌ها ستم‌ستیزی بود که ادعای عدالت محوری متوکل را ناکارآمد می‌کرد. یکی از ابعاد مهم اقدام‌های فرهنگی امام هادی(ع) تقویت یاران و اندیشمندان شیعه برای مقابله با حلقه حدیثی متوکل عباسی بود. حفظ و تقویت شبکه وکالت راهبرد دیگری بود که پیشوای دهم انجام دادند. شبکه وکالت افزون بر کاربرد فرهنگی، کارکرد اقتصادی نیز داشت.
«جامعه کبیره» میراث فرهنگی امام هادی(ع) است. فلسفه وجودی این زیارت چیست و چه کارکرد سیاسی دارد؟
زیارت جامعه کبیره در فضای خفقانی که متوکل عباسی خود را وارث پیامبر(ص) معرفی کرده و قصد منزوی کردن اهل بیت(ع) را داشتند، بیان شده است. در فرازهای جامعه کبیره پاسخ همه ادعاهای خلیفه عباسی داده شده است. در این زیارتنامه که مرامنامه تشیع است، امام به طور کامل جایگاه امامت و ولایت اهل بیت(ع) را بیان کرده و بر همه ادعاهای واهی متوکل خط بطلان کشیدند. امام در فرازهایی از زیارت جامعه می‌فرمایند: «السلام علیک یا اهل بیت النبوه و موضع الرساله و مختلف‌الملائکه و مهبط الوحی و معدن الرحمه...».
این جملات دقیقاً در برابر ادعاهایی است که متوکل دارد و خود را وارث پیامبر(ص) می‌نامند، آن‌ها استدلال می‌کردند که داماد نمی‌تواند وارث باشد و با این سخن ولایت علی(ع) را زیر سؤال می‌بردند در حالی که ولایت علی(ع)، یک ضرورت دینی است.
امام هادی(ع) در زیارت جامعه کبیره می‌فرمایند که «من قادر نیستم وصف اهل بیت را بگویم، زیرا آن‌ها محل شناخت خدا و برکت الهی و مخزن حکمت الهی هستند و اسرار الهی در سینه آن‌هاست». در بخش‌های دیگری از این زیارت نقش تکوینی اهل بیت(ع) بیان می‌شود.
زیارت جامعه یک دوره امام شناسی است و برهمه شیعیان واجب است که با محتوای ارزشمند آن بیشتر آشنا شوند تا به نقش امام هادی(ع) در فرهنگ سازی آگاه‌تر شوند. تلاش‌های امام موجب شد فرهنگ شیعه چنان توسعه یابد که شمار شیعیان در دوره امامت ایشان به ۱۰ برابر افزایش یافت و سیاست جمعیتی شیعه به ثمر نشست. از طرف دیگر اساس تشکل شیعی مستحکم شده و از دل محدودیت‌های متوکل عباسی، شیعه نه به عنوان یک تشکل مذهبی، که به عنوان یک مذهب مقتدر شناخته شد.
انتهای پیام/
نظر شما