به گزارش قدس آنلاین، وقف به عنوان یک سنت حسنه اسلامی از قدمت زیادی در جهان اسلام برخوردار بوده و در ایران نیز سابقه آن به پیش از اسلام برمی‌گردد. آستان قدس رضوی یکی از قدیمی‌ترین و بزرگترین نهادهای وقفی در ایران است که به دلیل ماهیت عمومی و زیارتی طیف گسترده‌ای از عاشقان را در برمی‌گیرد و می‌تواند الگوی مطالعاتی خوبی برای بررسی جنبه‌های مختلف تأثیر وقف در جامعه اسلامی باشد. برای بررسی نقش وقف در گذر زمان در ترویج فرهنگ زیارت گفت‌وگویی با ابوالفضل حسن‌آبادی؛ مدیر امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و مولف کتاب «نقش وقف در ترویج فرهنگ زیارت» انجام دادیم که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
• گسترش وقف چقدر در ترویج فرهنگ زیارت مؤثر است؟
زمانی که امام رضا(ع) در توس شهید شدند و بقعه‌ای بر روی مرقدشان گذاشته شد، این مضجع شریف مورد توجه شیعیان قرار گرفت. ابن‌بطوطه در سفری که به مشهد داشته، دقیقا توصیف می‌کند که بارگاه حضرت رضا(ع) چه وضعیتی دارد و ذکر می‌کند شیعیان از سراسر ایران و همچنین از اطراف برای زیارت حضرت به مشهد می‌آمدند. شکل‌گیری شهر مشهد نیز به دلیل توجه مردم به این مضجع شریف و مقوله زیارت بوده است. پادشاهان قبل از صفویه خصوصا پادشاهان تیموری و همچنین شاهرخ همیشه به مشهد توجه ویژه داشتند و برای حرم مطهر هدایایی پیش‌کش می‌کردند. سادات موسوی و سادات رضوی که نقیب و کلیددار حرم مطهر بودند، در دوره تیموری مورد توجه ویژه قرار داشتند. از زمانی که مسجد گوهرشاد نیز در عهد تیموری به سال ۸۲۱ قمری در جوار حرم ساخته شد و موقوفاتی توسط گوهرشاد برای آن تعیین گردید، روز به روز زمینه گسترش این مضجع شریف فراهم آمد. ولی بحث زیارت از دوره صفویه که مذهب رسمی به شیعه تغییر یافت و مشهد به عنوان مرکز تشیع شناخته شد، مورد توجه ویژه قرار گرفت. شاهان صفوی و بعد از آن پادشاهان سلسله‌های بعدی مثل افشاریه و قاجاریه، توجه ویژه‌ای به مشهد و بارگاه حضرت داشتند.
• آیا به رسمیت شناختن شیعه در عصر صفوی را می‌توان عاملی برای ترویج وقف در این عصر دانست؟
بر اساس منابع ذکر شده قبل از صفویه موقوفاتی وجود داشته است. البته وقف کتاب از قرن چهارم هجری است. اما آنچه الان می‌توان به آن استناد کرد، موقوفات مربوط به دوره صفویه است. به همین خاطر ما در استناد کردن کم‌ی تردید می‌کنیم و بحث موقوفات را با توجه به منابع و سندها مورد بررسی قرار می‌دهیم. زمینه پیدایش موقوفه‌های زواری، از دوران صفوی آغاز شد. وقف‌نامه‌های املاکی برای مصرف‌های زائران در راه مانده و مستحق در دوره صفویه حدود شش نسخه است. مصارف عمده موقوفه‌های زواری، رفع نیازهای مالی و ایجاد تسهیلات ویژه زائران مستحق مشهد بوده است. این نهادهای وقفی، نیازهای اولیه زائران اعم از تغذیه، پوشاک، هزینه‌های مربوط به مدت اقامت و هزینه‌های راه و سفر را شامل می‌شد.
• پیشینه تاریخی موقوفات آستان قدس رضوی برای یاری رساندن زائران به چه سالی برمی‌گردد؟
قدیمی‌ترین موقوفه آستان قدس رضوی از عتیق علی بن احمد ملک طوسی بوده که به سال ۹۳۱ قمری برمی‌گردد. از همین تاریخ منابع درآمد مشخصی برای آستان قدس رضوی به وجود آمده است. این وقف‌نامه‌ها منابع درآمدی شامل زمین، مزرعه، باغ، دکان، آسیاب و اجاره‌بها می‌شود. قدیمی‌ترین موقوفه زواری در سال ۹۴۰ قمری توسط سید لطیف شاه‌حسینی وقف شده است؛ این واقف عواید موقوفه خود را به زائران و زائران در راه مانده مشهد به شرطی که شیعه اثنی‌عشری باشند، اختصاص داده است.
• ساختار عملکرد موقوفه‌های آستان قدس رضوی از قدیم تا عصر حاضر به چه شکلی بوده است؟
بررسی مجموعه اسناد ۲۸۵ هزار برگی از دوره صفویه تا انتهای دوره قاجاریه و تعداد قابل ملاحظه‌ای از اسناد دوره معاصر نشان می‌دهد که پایه بیشتر درآمدهای آستان قدس رضوی بر مبنای همین موقوفه‌ها در دوره‌های گوناگون بوده است. علاوه بر درآمدهای ثابت موقوفه‌ای، گاه حکومت‌های مرکزی به منظور حمایت از این نهاد مذهبی، برخی امتیازهای ویژه را در دوره‌های مختلف تاریخی برای آن قائل می‌شدند که به علت ماهیت مذهبی و کارکرد خیریه‌ای و نوع ارتباط‌های سیاسی آن بوده است. چنان که در دوره صفویه این کمک‌ها در قالب واگذاری هبه و بخشش، دستور معاف بودن از مالیات حکومتی بوده است. همچنین ساز و کار کسب درآمد این نهاد بر پایه اجاره دادن موارد وقفی بوده و کلیه درآمدها تا آخر دوره قاجاریه بوده است. این تشکیلات از نظم اداری ویژه‌ای پیروی کرده و اسناد باقی مانده، نشان می‌دهد متولیان هر دوره با استفاده از ساختار اداری، نظارت دقیقی بر شیوه وصول درآمدها داشته‌اند.
• در مخزن مدیر امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، موقوفاتی برای کمک به زائران غیرایرانی داریم؟
حرم مطهر امام رضا(ع) طی تاریخ، پذیرای زائران زیادی از کشورهای گوناگون اسلامی بوده است. در این میان زائران عرب بیشتر از کشورهای عرب همسایه، بحرین، عراق، عربستان، سوریه و لبنان هستند که سهم بسیاری از زائران خارجی را شامل می‌شوند. این زائران در طول سفر زیارتی هرگاه با مشکلی روبه رو شده‌اند، به تشکیلات آستان قدس مراجعه می‌کردند که به آن‌ها از محل درآمد رقبات موقوفه‌هایی که نیکوکاران برای زائران امام رضا(ع) وقف کرده‌اند به شکل نقدی و غیرنقدی کمک می‌شد. با بررسی اسناد کمک‌های آستان قدس به زائران عرب، می‌توان موقوفه‌هایی که از محل عواید آن‌ها به این زائران کمک می‌شود را به دو دسته تقسیم کرد. دسته نخست، موقوفه‌های زواری عمومی است که واقف خیراندیش عواید رقبه یا رقبات موقوفه‌اش را به صورت مطلق وقف بر مصرف زائران امام رضا(ع) کرده و نامی از زائران وطن خاصی نبرده و شرطی تعیین نکرده است، مثل موقوفه عتیقی که بخشی از عواید نهاد موقوفه خود را به اطعام فقرا و مساکین اختصاص داده است. دسته دوم، واقفانی هستند که در وقف‌نامه صراحت، بخشی از رقبات موقوفه خود را به صورت اختصاصی به زائران عرب خارجی اختصاص داده‌اند؛ مثل حاجی علی‌اکبر اصفهانی که عواید رقبات نهاد موقوفه‌اش را به زائران اهل نجف، کربلا و کاظمین شرط کرده است.
• در یک دهه اخیر شاهد تعامل خوبی بین عتبات عالیات هستیم. آیا همکاری و مشارکت آستان‌های مقدس توانسته تأثیری در نقش وقف برای ترویج فرهنگ زیارت داشته باشد؟
ساختارهای فرهنگی و زیارتی عتبات عالیات تا حد زیادی شبیه هم بوده است. چرا که ماهیت این‌ها بر مبنای زیارت است و افراد برای زیارت به سمت عراق می‌روند و یا به سوی ایران می‌آیند. از زمان تولیت حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابراهیم رئیسی بحث اعتاب مقدسه خیلی جدی‌تر دنبال می‌شود و ارتباطات بسیار پررنگ‌تر شده است. زیرساخت‌های تاریخی، کارکردی و همچنین اداره آستان‌های مقدس تا حد زیادی در طول تاریخ شبیه یکدیگر بوده و ما تلاش کردیم در چند سال اخیر، ارتباط با اعتاب مقدسه قوی‌تر شود و در این زمینه بحث جمع‌آوری و نگهداری کلیه اسناد و مدارک فرهنگ وقف و زیارت را دستور کار داریم و پیشنهاداتی برای ایجاد یک سیستم همکاری آرشیوی بین اعتاب مقدس داده شده است و انشاالله امسال نیز قرار است که این مسئله جدی‌تر پیگیری شود و بازدیدی هم از مجموعه اعتاب داشته باشیم.
• نقش وقف در ترویج فرهنگ زیارت چگونه در کتاب شما مورد بررسی قرار گرفته است؟
این کتاب به موضوع وقف و زیارت بر اساس اسناد موجود در مدیریت اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی می‌پردازد. اهمیت این مجموعه از آن‌روست که برای نخستین‌بار به طور تخصصی اسناد وقف و زیارت را بررسی می‌کند. نحوه انتخاب موضوع مقاله‌ها و چینش آن‌ها به صورتی است که ضمن پرداختن به تاریخچه وقف و زیارت در خراسان و مشهد، جنبه‌های گوناگون اهمیت اطلاعاتی اسناد و جایگاه آن در پژوهش‌های تاریخی مورد توجه قرار گیرد. امید است این مجموعه مقاله‌های تخصصی با وجود کاستی‌ها بتواند زمینه‌های تازه پژوهشی را در حوزه وقف و زیارت با تکیه بر اسناد بشناساند و بستر مناسبی را برای انجام پژوهش‌های بیشتر فراهم سازد.
منبع:آستان نیوز
پایان پیام/
نظر شما