ناهید لاله‌زاری/

خداوند در آیه 278 سوره بقره می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»؛‌ ای کسانی که ایمان آورده‏اید، از خدا پروا کنید و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقی مانده است را واگذارید. این آیه، هم با ایمان به خدا شروع شده و هم با ایمان ختم می‌شود و در واقع تأکیدی است بر این معنی که رباخواری با روح ایمان سازگار نیست؛ بنابراین هنگامی ایمان برای مسلمانان حاصل می‌شود که تقوا پیشه کنند و باقیمانده مطالبات ربوی را رها کنند.

در روایات آمده است که پیامبر(ص) پس از نزول این آیه، نخستین مطالبات ربوی عصر جاهلیت، که دستور ملغی شدن آن را صادر فرمود، مطالبات عمویش عباس‌بن‌عبدالمطلب بود تا ابتدا از بستگان خود برای اجرای امر خدا شروع کرده باشد. در آیه بعد، لحن تغییر کرده و هشدار می‌دهد که اگر به کار خود همچنان ادامه دهند با جنگی از طرف خدا و رسولش روبه‌رو می‌شوند: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِکُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَ لاَ تُظْلَمُونَ‌»؛ و پیامبر اکرم(ص) به فرماندار مکه دستور داد اگر آل-مغیره که از رباخواران معروف بودند، دست از کار خود برندارند با آن‌ها بجنگند. خدای سبحان در این آیات، در امر رباخواری شدتی به کار برده که درباره هیچ یک از فروع دین این شدت به‌ کار نرفته است؛ مگر یک مورد و آن این است که مسلمانان، دشمنان دین را بر خود حاکم سازند؛ علت این تفاوت آن است که فساد و آثار شوم گناهان دیگر محدود است و تنها برخی ابعاد زندگی را در بر می‌گیرد اما ربا و حکومت بی‌دینان، بنیان دین را منهدم می‌سازد؛ نظام حیات را تباه می‌کند؛ پرده‌ای روی فطرت انسانی می‌افکند و دین را به دست فراموشی می‌سپارد. نکته دیگر اینکه آیات مربوط به ربا به ‌دنبال آیات انفاق آمده تا دو جهت خیر و شر را که توسط مال و ثروت پدید می-آید، مطرح کند. انفاق یعنی «دادن بلاعوض» و ربا یعنی «گرفتن بلاعوض»؛ هر آثار خوبی که انفاق دارد مقابلش آثار سوئی است که ربا در جامعه پدید می‌آورد؛ به همین جهت قرآن می‌فرماید: «یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ»؛ خداوند ثروت به دست آمده از ربا را نابود می‌کند ولی صدقات را افزایش می‌دهد. درباره علت تحریم ربا گفته‌اند که رباخواری مانع جریان پول در مسیر تولید و کارهای عام‌المنفعه است و به جای تلاش فکری و عملی، فقط از سود پول بهره‌گیری می‌شود. امام صادق(ع) فرمودند: «اگر ربا حلال بود، مردم کسب و کار را رها می‌کردند.» از امام رضا(ع) هم روایت شده که فرمودند: «اگر ربا شیوع پیدا کند، راه قرض دادن بسته می‌شود»؛ و در حدیث دیگری می‌خوانیم که هر کس بدون دانش و آگاهی از مسائل تجاری وارد تجارت شود، گرفتار ربا می‌شود.

گرفتن پول اضافی، بدون انجام کاری مفید یا مشارکت در تولید، نوعی ظلم و اجحاف است که موجب پیدایش دشمنی و قساوت می‌شود. ربادهنده به‌جهت بدهی‌های تصاعدی، گاهی ورشکست و مجبور به قبول انواع ذلت‌ها و اسارت‌ها می‌شود. ربا، تعادل جامعه را به هم زده و موجب تقسیم جامعه به دو قطب مستکبر و مستضعف می‌شود. قطعی است که طبق سخن خداوند حکیم، ربا آثار تخریبی خود را دارد؛ حتی اگر جوامع انسانی آن را در نظام اقتصادی خود پذیرفته باشند.

خداوند در آیه 275 سوره بقره، رباخوار را انسانی مُخبط (غیرطبیعی) و خارج از نظام صحیح زندگی می‌داند: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَا»؛ کسانی که ربا می‏خورند، برنمی‏خیزند مگر مانند برخاستنِ کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته‏سَرَش کرده است. این بدان سبب است که آنان گفتند: «داد و ستد صرفاً مانند رباست و حال آنکه خدا، داد و ستد را حلال و ربا را حرام گردانیده است». خداوند علت مُخبط شدن را این می‌داند که رباخوار، فرقی میان ربا و تجارت حلال نمی‌گذارد و اعمالش نتیجه این اعتقاد نادرست است و در نتیجه رفتار او در مورد امر معاش و زندگی مانند رفتار جن‌زده و دیوانه‌ای است که خوب را از بد تمییز نمی‌دهد.