فرهنگ و هنر/ فاطمــه عامل نیک

 تعزیه که اجرای آن در ایــام محرم و صفر به اوج خود می رسد، به سبب اینکه در دل مردم جای دارد، در طول سالیان متمادی در نقاط مختلف کشورمان به حیات خود ادامه داده اســت. هنر تعزیه از دو جهت در بین هنرهای نمایشی برای ما ارزشمند اســت. اول اینکه هنری ست آمیخته به عشق و ارادت بــه خاندان اهل بیــت(ع) و از طرف دیگر به عنوان یکی از نمایش های سنتی ایران زمین، درکنار سایر نمایش های آیینی و سنتی به عنوان مادر تئاتر ایران معرفی می شود.

به همین دلیل توجه به رشد و ادامه حیات آن شاید بیش از سایر گونه های نمایش آیینی و ســنتی اهمیت داشته باشــد. در این روزها که هنرمندان عاشق تعزیه در کنار مردم به ســوگواری برای شهدای عاشورا مشغولند،به ســراغ یکی از تعزیه خوان ها رفته و دربــاره حال و روز ایــن روزهای تعزیه گفت وگو کرده ایم. ســیدمحمد کاظمی، مدیرمســئول و عضو هیئت مدیره مؤسســه تک منظوره هنری طلایه داران تعزیه خراسان است و 26 سال سابقه تعزیه خوانی دارد. در ادامه می توانید گفت وگوی قدس با این هنرمند تعزیه را بخوانید.

 حال امروز تعزیه کشور چگونه است؟

تعزیه با توجه به قدمت دیرینه ای که در کشور ما دارد، در زمان های مختلف شــرایط مختلفی را تجربه کرده است. در دوره قاجار دوره اوجش بوده و در دوره رضاخــان دوره ممنوعیتی را به خاطر دیدگاه های غربگرایانه حکومت وقت تجربه کرده و پس از آن با توجه به پیروزی انقلاب اســلامی دوباره بــه دوران اعتلای خودش نزدیک شــده است.

اکنون در سطح کشور پایگاه هایی هستند که به صورت جدی هنر تعزیه را پیگیری می کنند. این پایگاه ها در شهرهایی مانند قزوین، اراک و تا حدود زیادی در تهران به واســطه شهرداری این شــهرها بیشــترین فعالیت را دارند. اما در سایر شهرها با توجه به رنگ و بوی بومی این هنر، آن را در بافــت بومی خود حفــظ کرده و همچنان اجراهای تعزیه را در این شهرستان ها تا شهرهای کوچــک و روستاهایشــان مشــاهده می کنیم.

 همچنین در سطح کشور معمولاً سوگواره هایی در شهرهایی مانند کرمان یا تهران برگزار می شود. در استان خراسان رضوی تا همین چند سال پیش ما ســوگواره کاشمر را داشــتیم که توسط اداره ارشاد برگزار می شد. سایر موارد اجراهای شخصی است که توسط بانیان خاص در مراسم و تکایای مختلف اجرا می شود. در حال حاضر مانند گذشته تعزیه خوان ها، شغل اصلیشان تعزیه خوانی نیست و بــه همین دلیل معمولاً ایــن کار را به صورت حرفه ای پیگیری نمی کنند.

 این افراد معمولاً به خاطر عشــق و علاقه ای که داشتند یا به واسطه پدرانشان به این عرصه وارد شده اند. با توجه به این توضیحات می توانم بگویم که حال و روز هنر تعزیه در حال حاضر بسته به نقطه ای که در آن، این هنر اجرا می شود ، متفاوت است. در بعضی از شهرها با انرژی و قوت خوبی پیگیری می شــود. گروه ها منسجم و ساماندهی شده اند.

 بعضی از جاها هم این گونه نیست و با توجه به علاقه ای که مردم آن منطقه به هنر تعزیه دارند و توجهی که مسئولان به آن دارند، شدت و حدتش متفاوت است.

 آیا این هنــر روند تکمیلی را طی کرده است؟

مشــخصاً به دلیل اینکه مذهب اصلی ما مذهب شــیعه است و انقلاب اســلامی ما هم در بحث اعتلای ارزش های اسلامی تلاش فراوانی کرده و هنر تعزیه هم خارج از این موضوع نیست، تعزیه به حیات خود ادامه می دهد.

منتها به دلیل اینکه اصطلاحاً هنر تعزیه با نفوس مردم آمیخته شده و عموم مردم از کودکی با آن آشــنا شــده اند، از ابتدا هنر تعزیه یک هنر مردمی شده و وابسته به دولت ها نبوده است. هر جا مردم پیگیر این هنر بودند، هنر رنگ و بوی خودش را حفظ کرده و به زندگی اش ادامه داده است. با این همه ورود دولت ها در رشد این هنر بی تأثیر نیســت و از جهت پیشرفت کار حمایتشان مؤثر خواهد بود.

 همان طور کــه ما می دانیم در دوره قاجار حکومت با نگرشــی که نسبت به این هنر داشــته، موجب پیشــرفت تعزیه و تعزیه خوانی شده اســت. به طور مثال تکیه دولت به منظور ارائه این هنر ســاخته شده است. به اضافه اینکه از سراسر کشور تعزیه خوان های باسابقه و خوش صدا را کشف می کردند و در مناسبت های خاص این تعزیه خوان ها در تکیه دولت اجرا داشتند.

 در آن زمان از میهمان های خارجی برای تماشــای تعزیه خوانی دعوت می شــد و تعزیه را به عنوان یک هنر ملی و آیینی به کشورهای دیگر معرفی کردند.

 پس از انقلاب هم ســعی شــده در کنار ســایر هنرهای نمایشــی مانند هنر نقالــی یا نمایش روحوضی و خیمه شــب بازی و ســایر گونه های هنرهــای آیینی، بحث تعزیه هم دیده شــده و می توان گفت که این توجه نسبت به هنر تعزیه نسبت به ســایر گونه ها پررنگ تر بوده است. به همین دلیل این هنر همچنان در بین مردم رواج دارد و حتی جوان ها و نوجوان هایی هستند که به این هنر گرایش دارند و ان شاءاالله در ادامه هم بهتر و بیشتر شاهد اعتلایش باشیم.

 تعزیه امروز چقدر ریشه در سنت های اصیل تعزیه دارد؟

این موضوع که اشخاص می توانند سلایقشان را به هنر تعزیه وارد کنند، موجب شده که این هنر با تهدید روبه رو باشد. این تهدید به خصوص در حوزه موسیقی تعزیه وجود دارد. ما با تعزیه هایی مواجه هســتیم که از آن شــکل سنتی و اصیل خودش خارج شده است. ورود آهنگ های ترکی که در بعضــی از موارد مشــاهده می کنیم، در موسیقی های مبتذل هم به کار گرفته می شوند. همین طور در حوزه اشــعار، بعضی از اشعار وارد تعزیه شده که با اشعار اصیل تعزیه فاصله دارند.

 اشــکال بزرگ تری کــه در حــال حاضر وجود دارد این اســت که اگر جوانــی بخواهد درحال حاضــر به این هنر وارد شــده و آن را فرا گیرد، باید به سراغ ســی دی ها و فایل هایی برود که از تعزیه خوانی های متعدد وجود دارد و نمی توان در مورد کیفیت و بی اشکال بودن همه آن ها مطمئن بود.

 او براســاس سلیقه خودش فردی را انتخاب کرده و شــروع می کنــد از روی اجرای او تقلید کــردن! به این نمی توان نام آمــوزش تعزیه داد. در گذشــته ما در تعزیه معین البکا را داشتیم که با جزئیات تعزیه آشنا بود. هم اشقیا خوانی و هم اولیاخوانی را می شناخت. تعزیه را از ابتدا تا آخر حفظ بود و شــخصاً تعزیه را به افرادی که جدید وارد تعزیه می شدند، آموزش می داد.

 این آموزش، آموزشی حضوری بود. در حال حاضر ما با توجه به گسترش رسانه ها نمی گوییم که باید آموزش حضــوری اتفاق بیفتد اما اینکه متد این آموزش رعایت نمی شــود و با ذائقه افــراد پیش می رود، می تواند برای تعزیه تهدیدی باشد.

 چقدر نــوآوری و جوانگرایی در تعزیه ممکن است؟

 تا جایی که به اصل هنر تعزیه ضربه وارد نشــود، این تنوع و سلایق های جدید، بدون اشکال است.اکنون جوان ها می خواهند از این هنر اســتفاده کنند و پای آن بیاینــد و به همین دلیل باید با شــرایط و ذائقه آن ها تا حدی کــه امکان دارد، تطابق داشته باشــد اما اگر قرار باشد تعزیه را از حوزه اصیل خودش خارج کند، پسندیده نیست. اگر در بحث آموزش و نظارت در این هنر به وجود بیاید، بــه این موضوعات بهتر می توان پرداخت.

 ما اکنون در تئاتر یک شورای بازبینی داریم که اجراها را مورد بررسی قرار می دهند، چرا چنین شورایی برای تعزیه شکل نمی گیرد. اداره ارشاد، میراث فرهنگی، شهرداری و همچنین اداره اوقاف که بیشترین وقفش حسینی است می توان پای کار بیایند و تشــکیل این شورا را پیگیری کنند. بازبینی اجراها بارها مورد درخواست قرار گرفته اما توجهی به این امر نشــده اســت، کافیســت فردی که برای اجرا درخواســت مجوز می کند، حداقل یک کارش مــورد بازبینی قرار بگیرد. از آنجایی که تعزیه وجهه مذهبــی دارد و مربوط به ائمه(ع) ماست، عدم ارزشیابی می تواند موجب ایجاد تحریف هایی در روایت صحیح واقعه عاشورا شود.

تعزیه یک هنر اصیل است و می توان آن را شکل کامل یک تئاتر دانست. تئاتر ما وامدار این نمایش های آیینی ست. برای بقا نیاز به ساماندهی دارد، همچنان که برای تئاتر این کارها شده است. چون تئاتر آیین نامه دارد، خانه تئاتر تأسیس شده اســت. شورای بازبینی گذاشــته و ردیف بودجه اختصاص داده اند. این انصاف نیست که تعزیه به حال خود رها شــود. اگر گروه های شخصی که با علاقه خودشان پای کار هستند، نباشند، چیزی از تعزیه باقی نخواهد ماند.

 اکنون می توان گفت در تئاتر چندان کسی به سراغ تئاتر های مذهبی نمی رود و بیشتر این تئاترها سفارشی هستند اما تعزیه این طور نیست. وقتی زمان اجرای تعزیه فرا می رسد و نوای آن نواخته می شود، علاقه تعزیه در دل مخاطب مجدد زنده شــده و به تماشای آن می نشینند. همان طور که در گذشته از صبح منتظر می ماندند تا تعزیه اجرا شود.

 راهکار شما برای ایجاد نوآوری در کنار حفظ اصالت تعزیه چیست؟

وظیفه ما این است که به اندازه توانمان برای این هنر تلاش کنیم. ما تاریخ شــفاهی این تعزیه را متأســفانه داریم از دست می دهیم. تعزیه تاریخ مکتوب آنچنانی ندارد. پیشکسوت تعزیه صاحبان تاریخ شفاهی تعزیه هستند که متأسفانه کم کم دارند از میان ما می روند و تجربه هایشــان هم با آن ها به خاک ســپرده خواهد شــد.

گروه های پژوهشــی به این حوزه وارد نشده تا تجربه ها و زندگی نامه این افــراد را مکتوب و متد تعزیه را تهیه کنند تا مورد استفاده جوانان برای ادامه راه قرار بگیرد. اگر می خواهیــم تمایزی بین تعزیه قدیــم و جدیــد ایجاد کنیم، لازم اســت که به سراغ این پیشکسوتان رفته، داشته های آن ها را جمع آوری کنیم و به کمک افرادی که تحصیلات آکادمیک دارند، این تجربیات را قابل ارائه کنیم.

 استقبال جوانان از این هنر به چه شکل است؟

 تعزیه سه فاکتور اصلی دارد که موجب می شود با ذائقه هر جوان و هــر ایرانی جور دربیاید. اول اینکه براساس دستگاه های موسیقی ایرانی ست. دوم اینکه به شکل منظوم است و این اثرگذاریش را بیشــتر می کند و سومین فاکتور این است که به صورت نمایش اجرا می شود،بنابراین تعزیه اگر به شــکل صحیحش اجرا و به آن بها داده شود، حتماً جوانــان جذب این هنر خواهند شــد.

ما هر جا که بتوانیم شــکل صحیح هنرتعزیه را به مخاطب ارائه دهیم، بدون شــک مورد استقبال قرار خواهد گرفت. به طور مثال ما سال گذشته «شرح شــیدایی» را به کمک معاونت اجتماعی سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری مشهد به مدت 12 روز اجرا کردیم. اگر مبالغه نباشــد، در عرصه میدان شهدا 7،8 هزار نفر مخاطب داشتیم. با اینکه تبلیغات خاصی هم نداشتیم.

یک بخشی عشق حسینی است اما بخش دیگر به خود این هنر مربوط است و نشان می دهد که مردم هنوز به این هنر علاقه مند هستند و بینشان این هنر زنده است، به شرط اینکه با استانداردهایش روایت شود.

 از طرف دیگر درست است که جوان هایی که وارد این عرصه می شوند چشمداشت مالی ندارند، اما لازم است که هنرمندان این حوزه شناسایی شده و چه بهتر که از آن ها حمایت شده و مانند سایر هنرمنــدان بیمه دریافت کنند و آن گاه جوان ها هم بدانند که بــا ورود به این هنر تنها نخواهند بــود. بدانند که اگر پس از ســال ها تعزیه خوانی مانند مرحوم ســبحانی در حال تعزیه خواندن از دنیا بروند، حداقل ارگانی هســت که به عنوان سرســلامتی بیاید و تعزیه خوانی که عمرش را صرف این هنر کرده، به حال خودش وانمی گذارد.

 شما به ساخت تکیه دولت در زمان قاجار اشــاره کردید، با توجه به مناسبتی بودن اجرای تعزیه در حال حاضر اختصاص مکانی به این هنر، کمک کننده است؟

 درگذشته در هر جایی افراد تعزیه اجرا می کردند.درست مانند سایر نمایش های آیینی می شد در فضای یک خانه تعزیه را اجرا کرد و مردم هم به تماشای کار می آمدند. نه نیاز به امکانات خاصی بود و نه مجوزی! در حال حاضر اگر بخواهید یک تعزیــه اجرا کنید چون محل خاصی برای تعزیه نیست، حداقل باید 12 امضا بگیریم تا مجوز برای اجرا صادر شــود. این محدودیت های اداری برای تعزیه خوانی که عشــقش تعزیه خواندن است و به بروکراســی اداری آشنا نیست، مشکل شده و به هنر تعزیه ضربه زده است. مسئولان باید این موانع را کم کنند. اجراهای پراکنده و نبود تبلیغات مؤثر موجب کاهش اســتقبال مخاطب می شود.

 مســئولان به درخواست چندســاله هنرمندان تعزیــه برای اختصاص مکانی خاص توجه کنند. این به رونــق تعزیه کمک کرده و موجب جذب مخاطب می شود. همچنین هنرمندان برای تمرین و ســایر امور مکانی را دارند. ما نیاز به یک پایگاه ثابت برای این هنر داریم و شکل گیری نشریه ها برای این هنر لازم است. مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام می تواند موجب معرفی این هنر به ســایر کشورها و زائران شود و تعزیه را به عنوان یک محصول فرهنگی به آن ها ارائه دهد.