محمود مصدق/
افزایش وقوع حوادث و سوانح طبیعی و غیرطبیعی به ویژه آتش‌سوزی‌ها در کشور علاوه بر خسارات مالی و جانی برای شهروندان امروزه به عنوان یک چالش اساسی در روند توسعه پایدار شهرها مطرح است. چالشی که موجب شده است هر از گاه بحث ضرورت تغییر رویکرد از تمرکز صرف روی کاهش آسیب‌پذیری به افزایش تاب‌آوری شهرها در برابر سوانح مطرح شود.
اما شهر تاب‌آور و پایدار در مقابل حوادث مختلف به ویژه آتش‌سوزی‌های مهیب دارای چه شاخص‌هایی است و آیا برنامه‌ریزی‌های شهری در کشور ما در راستای رویکرد یاد شده است؟
نقش آتش‌نشانی در مدیریت ساخت و سازها
دکتر رحیم سرور، عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران به قدس می‌گوید: یکی از مشخصات اصلی شهر پایدار، تاب‌آور بودنش است. شهر تاب‌آور متغیرهای بسیار زیادی مثل تاب‌آوری اجتماعی، کالبدی، زیرساختی و ایمنی دارد که در این چارچوب و در متغیر ایمنی، موضوع آتش‌نشانی و خدمات امداد و نجات بحث بسیار مهمی است.
وی تصریح می‌کند: بلندمرتبه سازی‌هایی که غالباً بدون رعایت ضوابط ایمنی صورت گرفته بخش امداد و نجات به ویژه خدمات آتش‌نشانی را ناکارآمد کرده است. به نظر می‌آید سیستم آتش‌نشانی باید بیش از امروز در مدیریت شهری و در فرایندهای ساخت و ساز دخیل باشد. اینکه آتش‌نشانی فقط مسئول تأیید نصب سیستم اطفای حریق در ساختمان‌ها باشد کافی نیست. این سازمان باید در دسترسی به خیابان‌ها، از نظر ارتباط فضاهای مختلف ساختمان به یکدیگر و ارتفاع ساختمان بیشتر نقش داشته باشد چون همه این‌ها در امداد و نجات به هنگام حوادث تعیین‌کننده است. باید بسیاری از متغیرها در فرایند ساخت و ساز از سوی سازمان آتش‌نشانی مدیریت شود تا دیگر نیازی به این حجم زیاد از امدادرسانی در کشور نباشد.
این کارشناس حوزه شهری سپس به بحث آگاهی و آموزش شهروندان در مقوله ایمنی می‌پردازد و می‌گوید: در تاب‌آوری یک شهر آگاهی و آموزش شهروندان در زمینه ایمنی و مقابله با حوادث مسئله بسیار مهمی است که متأسفانه در کشور به فراموشی سپرده شده است.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا شهرداری به عنوان متولی اصلی آموزش مردم در بحث ایمنی موفق نبوده است؟ می‌گوید: وقتی ما روش‌های نوین آموزش را در جامعه پیاده و نهادینه نمی‌کنیم چنین اتفاقی پیش می‌آید. بحث ایمنی در موضوعات مختلف باید وارد نظام آموزشی کشور شود.
سرور با بیان اینکه موضوع تاب‌آوری شهرها هنوز در ساختار نظام برنامه‌ریزی کشورهای جهان سوم نیامده و به عنوان یک الزام در دستور کار نهادها قرار نگرفته است، می‌گوید: در ایران هم وضع همین طور است؛ یعنی بر اساس استانداردها، شهری در کشورمان سراغ ندارم که در مقابل آتش‌سوزی تاب‌آور باشد هرچند که در چند سال اخیر اقدامات زیادی در این بخش صورت گرفته است.
برنامه‌ای برای تاب‌آوری شهرها تبیین نشده است
دکتر محمدرضا بمانیان، معاون سابق شهرداری‌های سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور هم به قدس می‌گوید: معمولاً جامعه‌شناسان شهر را به انسان تشبیه می‌کنند. یعنی همان طور که انسان از خطرات خود را محافظت می‌کند شهر هم به عنوان یک موجود زنده باید چنین شرایطی را داشته باشد.
وی با اشاره به اینکه شهرها باید در مقابل خطراتی چون آتش‌سوزی‌ها، زلزله، سیلاب‌ها و... ایمن باشند، تصریح می‌کند: شهر باید در چنین مواقعی که مشکلاتی پیش می‌آید بتواند پایداری داشته باشد. مثلاً یکی از خطراتی که می‌تواند به شدت به تهران آسیب برساند زلزله است اما پس از زلزله مهم‌ترین عاملی که سبب ویرانی می‌شود آتش‌سوزی ناشی از آن است که از طریق اتصال کابل‌های برق و یا نشت گاز از لوله‌های گاز اتفاق می‌افتد. در چنین وضعیتی اگر یک شهر از زیرساخت‌های استانداردی برخوردار باشد مثلاً دسترسی‌ها به شریان‌های حیاتی آن به آسانی انجام بگیرد یا توزیع پایگاه‌های آتش‌نشانی آن بر اساس تعداد جمعیت و دیگر فاکتورها باشد آن وقت چنین شهری می‌تواند خود را ترمیم و مرمت کند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز با ابراز تأسف از اینکه برنامه‌ریزی‌های شهری در کشور در راستای پایداری یا تاب‌آوری شهرها نیست، می‌گوید: چون برنامه‌ای در این راستا تبیین نشده است. به همین خاطر است که مثلاً شهری با جمعیت ۱۰۰ هزار نفر و با همه شرایط ایمنی طراحی و ساخته می‌شود اما در عمل کمی بعد، چندین برابر پیش‌بینی‌ها جمعیت آن شهر افزایش می‌یابد و تمام فضاهای باز تبدیل به ساخت و ساز می‌شود و راه‌های آن تبدیل به چیزهای دیگر می‌شود. بر این اساس می‌توان گفت ما شهر پایداری در مقابل آتش‌سوزی‌های مهیب نداریم. فقط خدا کند چنین اتفاقاتی در شهرهای ما نیفتد.
قوانین با رویکرد جدید بازنگری شوند
مرتضی اکپرپور، معاون سابق آمادگی و مقابله سازمان مدیریت بحران هم برخورداری از زیرساخت‌های مناسب را مهم‌ترین ویژگی یک شهر تاب‌آور مقابل حوادث می‌خواند و به قدس می‌گوید: امروزه شهرهای ما آسیب‌پذیر هستند چون از انرژی گاز برای پخت و پز و سیستم گرمایشی و... و. استفاده می‌کنند. یعنی اگر شهری در مقابل این انرژی ایمنی لازم را نداشته باشد مستعد آتش‌سوزی‌های غیر قابل مهار و ویرانگر است. بنابراین دستگاه‌های متولی باید بیش از گذشته در این عرصه کار کنند.
وی با بیان اینکه کلانشهر تهران حدود ۱۱ هزار و ۵۰۰ کیلومتر شبکه گازرسانی دارد، می‌افزاید: اگر ما آن را در مقابل زلزله ایمن نکنیم مطمئن باشید تلفات آتش‌سوزی ناشی از گاز بیشتر از تخریب زلزله خواهد بود.
وی نیز برخورداری نیروهای امداد و نجات را از دانش و فناوری روز از دیگر ویژگی‌های یک شهر پایدار می‌خواند و می‌گوید: جامعه آتش‌نشانی کشور باید دانش روز را فرا بگیرند و از فناوری‌ها و تجهیزاتی که امروز در دنیا از آن‌ها استفاده می‌شود، بهره ببرند. در آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو اگر آموزش مناسبی داشتیم به طور حتم مدیران و آتش‌نشانان حاضر در صحنه می‌توانستند از مرگ ۱۸ نفر جلوگیری و یا آن را به حداقل برسانند. فکر می‌کنم در این زمینه نیازمند تأسیس دانشکده آتش‌نشانی هستیم.
وی با اشاره به اینکه شهری پایدار در ایران در مقابل آتش‌سوزی سراغ ندارد، تصریح می‌کند: این موضوع ریشه در قوانین و زیرساخت‌های موجود در کشور دارد. بنابراین آیین‌نامه‌ها و قوانین باید در راستای رویکرد تاب‌آوری شهرها مورد بازنگری قرار گیرند. به طور مثال در حادثه پلاسکو آتش‌نشانی می‌گفت ۴۰ تا ۵۰ بار به ساکنان این ساختمان هشدار داده تا نسبت به ایمنی آن اقدام بکنند اما مورد توجه قرار نگرفت.
وزارتخانه‌های کار، صمت و یا شهرداری هر کدام دلایلی برای فرار از اتهام برای خود داشتند. قانون باید آن قدر شفاف و نافذ باشد که وقتی ابلاغی صورت گرفت کسی جرئت نکند از زیر بار آن شانه خالی کند و اگر چنین کرد مورد بازخواست قرار گیرد.
نظر شما