علی محمدزاده/

 هر چند به دلیل تنوع عوامل آلاینده یا تأثیرگذار در کیفیت هوا دیگر نمی‌توان یک فصل از سال را به عنوان دوره‌ای با هوای سالم نام برد و بسته به نوع ذرات معلق در هوا تنها به لحاظ آزمایشگاهی می‌توان تفکیکی بین اثرات هر کدام از انواع آلاینده‌ها قائل شد، ولی آنچه مسلم است در فصول سرد سال شاهد بروز بیشتر پدیده وارونگی دما (یا همان اصطلاح عامیانه وارونگی هوا) هستیم و همین امر موجب تشدید وضعیت ناسالمی هوا می‌شود.

لذا با شروع فصل پاییز و تغییرات دمایی یکباره در سال‌های اخیر نوسان‌های دمایی موجب شده تا وارونگی دما با قدرت بیشتری بروز نماید بر همین اساس بحث آلودگی هوا در کلانشهری مانند مشهد به یک چالش جدی تبدیل شده و به نظر می‌رسد باید جدیت بیشتری برای کاستن از عوامل یا منابع آلاینده هوا داشته باشیم.

با نگاهی به اظهار نظر کارشناسان در سال‌های گذشته و اکنون همواره شاهد تکرار نام برخی از عوامل آلاینده هستیم که شاید بتوان گفت اصلی‌ترین آن‌ها خودروها یا بهتر است بگوییم موتورهای با سوخت فسیلی هستند و زمانی این مسئله تهدیدآمیز می‌شود که همان موتورهای سوخت فسیلی از حالت استاندارد خارج می‌شوند و خروجی اگزوز آن‌ها با ضریب بیشتری آلودگی را به هوای شهر تزریق می‌کند.

• سابقه مقابله با آلودگی هوا

با نگاهی به گذشته می‌بینیم از سال‌ها پیش موضوع خروج ماشین‌آلات دودزا و آلاینده در انواع مختلف آن از خودرو تا موتورسیکلت گرفته تا کارخانجات در دستور کار قرار گرفته و در نهایت اخذ معاینه فنی برای خودروها و گواهی استاندارد آلایندگی در بخش‌های مختلف الزامی شد.

آنچه مسلم است در یک دهه اخیر اقدامات قابل توجهی صورت گرفت و حداقل از افزایش منابع آلاینده هوا در این بخش کاسته شده است ولی توقف طرح‌هایی مانند خروج خودروهای فرسوده موجب شد تا روند مثبت امور به سرانجام خوبی نرسد.

از دیگر کارهای مهمی که به موازات این موضوع پیگیری می‌شد تدوین ضوابط استانداردی جدید برای خودروها در بخش آلاینده‌ها بود و نیز در کلانشهرهایی چون تهران و مشهد با اجرای طرح‌های ترافیکی سعی شد تا اندکی از تولید گازهای مضر در بخش‌های مرکزی شهر جلوگیری شود.

برخورد با خودروهای فاقد برچسب معاینه فنی هم یکی از اقداماتی بود که توانست بخشی از رانندگان بی‌توجه به حوزه آلودگی هوا را ملزم به رعایت قواعدی نماید که تا آن زمان دودزا بودن خودرویشان را بی‌ارتباط به سلامت خود و شهروندان می‌دانستند.

از اواخر دهه 80 مباحث مرتبط با آلودگی هوای کلانشهرها جدی‌تر از هر زمان دیگر مطرح و پیگیری می‌شد و از ابتدای دهه 90 سرعت بیشتری گرفت و در مقاطع مختلف شاهد ابلاغ مصوباتی جدید در سطح ملی برای اجرای طرح‌هایی برای مقابله با آلودگی هوا بودیم.

• آخرین مصوبه

اوایل سال 95 بود که به تبعیت از کشورهای پیشگام در حوزه مقابله با آلودگی هوا طرحی جدید در کشور تصویب شد که بر این اساس قرار بود مناطقی به عنوان منطقه انتشار کم آلایندگی در داخل کلانشهرها مشخص شوند و با گذشت زمان وسعت این مناطق هم افزایش یابد.

این طرح از زمان ابلاغ به نام طرح LEZ شناخته می‌شود که مخفف عبارت Low Emission Zone است که ترجمه آن همان «منطقه انتشار کم آلایندگی» است؛ به زبان ساده اینکه با اجرای این طرح ورود وسایل نقلیه آلاینده به مناطق تعیین شده ممنوع است و در صورت ورود، رانندگان باید جریمه این تخلف خود را بپردازند.

• اقدامی چندوجهی

با نگاهی به این مصوبه می‌بینیم که برای دستگاه‌های مختلف وظایفی تعیین شده که با انجام آن‌ها قطعات این پازل تکمیل شده و سامانه یکپارچه‌ای را شکل می‌داد که با نبود هر کدام از این قطعات پازل عملاً اقدامات سایر بخش‌ها بی‌نتیجه می‌شد.

با اجرای طرح، پلاک تمامی خودروهایی که وارد محدوده LEZ می‌شوند، به صورت کاملاً مکانیزه توسط دوربین‌های نصب شده در معابر خوانده شده و اطلاعات آن به سرورهای سیمفا ارسال می‌شود. در صورتی که خودرو معاینه فنی نداشته باشد، اعمال قانون توسط پلیس انجام می‌شود.

البته این مصوبه بخش‌های دیگری هم داشت که بر اساس آن وظایف متنوعی برای دستگاه‌های دولتی هم که به طور مستقیم وظیفه‌ای در بحث آلودگی هوا نداشتند تعریف شده بود؛ به طور مثال الزام دستگاه‌ها به خرید موتورسیکلت‌های برقی و ممنوعیت پلاک‌گذاری موتورسیکلت‌های کاربراتوری از آن جمله است که باید در گزارشی دیگر به این بخش از مصوبه مورد نظر بپردازیم.

با تمام این اوصاف قرار بود هر کدام از بخش‌های مصوبه بسته به قابلیت اجرایی آن‌ها در مقاطع مختلفی به مرحله اجرا گذاشته شود، بر همین اساس به دلیل نیاز اجرای طرح «LEZال –‌ای – زد» به ایجاد بسترهای لازم قرار بود از نیمه دوم سال 95 در تهران و چند کلانشهر به مرحله اجرا درآید.

هر چند این طرح در تهران از همان سال آغاز شد ولی خبری از اجرا در کلانشهرهای دیگر به دلیل آماده نبودن زیرساخت‌های لازم نبود.

• استارت کار در مشهد

سرانجام مرداد ماه سال 96 بود که جلسه شورای هماهنگی ترافیک استان تصمیم خود مبنی بر آغاز اجرای مرحله نخست این طرح در مشهد را در قالب یک مصوبه اعلام کرد.

به استناد این مصوبه قرار بود از ابتدای آبان ماه سال 96 خودروهای فاقد معاینه فنی در هر 24ساعت در محدوده اجرای طرح زوج و فرد به مبلغ 50هزار تومان جریمه شوند.

با تصمیم متولیان، مشهد به چهار منطقه تقسیم شد؛ محدوده «الف» شامل محدوده داخلی خیابان‌های بهار، فداییان اسلام، 17شهریور، بولوار وحدت، بولوار کامیاب، هاشمی‌نژاد و خیابان امام خمینی(ره) با 17دوربین ثبت تخلفات و محدوده «ب» شامل محدوده داخلی خیابان‌های احمدآباد، بهار، امام خمینی(ره)، شهید هاشمی‌نژاد، کامیاب، بولوار عبدالمطلب، ابوطالب و بولوار کلاهدوز با 13دوربین ثبت تخلفات خواهد بود.

محدوده «ج» شامل محدوده داخلی بزرگراه‌های کلانتری، غدیر، همت، بابانظر، چراغچی، قائم(عج) و آزادی با نصب دوربین‌های ثبت پلاک و 55دوربین ثبت تخلفات و محدوده «د» نیز شامل پهنه شهر مشهد خواهد بود که تردد خودروهای فاقد معاینه فنی مرحله به مرحله در این محدوده‌ها کنترل می‌شود.

بر پایه این طرح معاینه فنی خودروها و موتورسیکلت‌ها به سطح یک و دو تقسیم شده است که براساس آن خودروهای انژکتوری و گازسوز شامل معاینه فنی سطح یک و خودروها و موتورسیکلت‌های کاربراتوری شامل معاینه فنی سطح دو خواهد شد.

به گفته مدیران وقت در سازمان ترافیک شهرداری مشهد، در گام چهارم اجرای طرح پیش‌بینی شده که در محدوده «الف و ب» حتی خودروهایی که دارای معاینه فنی سطح دو هستند نیز حق تردد در این محدوده‌ها را نداشته باشند.

همچنین بنا بود از مهرماه 97 و در گام پنجم اجرای طرح کاهش آلودگی هوا در محدوده داخلی بزرگراه‌های کلانتری، غدیر، همت، بابانظر، چراغچی، قائم(عج)، امام علی(ع)، بولوار نمایشگاه و وکیل‌آباد طرح زوج و فرد به جز برای خودروهای گازسوز و برقی اجرایی شود.

• توقف در گام نخست

مدتی پس از این اعلام و در حالی که صف مراکز معاینه فنی شلوغ‌تر از هر زمانی شده بود و رانندگان خودروهای فاقد معاینه فنی از ترس جریمه روزانه 50 هزار تومان در تکاپوی رفع ایرادهای فنی خودرو خود برای دریافت گواهی معاینه فنی بودند خبری از اجرای وعده داده شده به گوش نمی‌رسید و همین امر موجب شد تا احتمالات مختلفی برای اجرایی نشدن این طرح مطرح شود.

در نهایت بنا به اعلام برخی مدیران وقت مشهد مشخص شد مهیا نبودن زیرساخت‌های لازم دلیل عدم اجرای طرح بوده و برخی از آنان در پاسخ رسانه‌ها تنها به اظهارنظر «تکمیل زیرساخت‌ها و اجرای این طرح در آینده نزدیک» اکتفا می‌کردند.

این در حالی بود که بنا به اعلام سامانه‌های پایش کیفیت هوای مشهد وضعیت هوای شهر مشهد هر روز در حال خراب‌تر شدن بود و همواره از وسائل نقلیه به عنوان اصلی‌ترین عامل آلودگی هوای شهرها نام برده می‌شد و می‌شود.

• پایان تأخیر دو ساله

با گذشت نزدیک به دو سال از زمانی که قرار بود این طرح در مشهد اجرایی شود به سراغ مدیران دستگاه‌های مجری رفتیم تا از آخرین وضعیت این طرح مطلع شویم.

از آنجا که در گذشته آماده نبودن زیرساخت‌های فنی دلیل تأخیر در اجرای طرح اعلام شده بود ابتدا با رئیس اداره راهبری و نظارت بر مراکز معاینه فنی و کاهش آلایندگی شهرداری مشهد گفت‌وگو کردیم.

هدیشی در ابتدا می‌گوید: شهرداری بر اساس وظایف تعریف شده برای ایجاد زیرساخت‌های لازم اقدام کرده و در حال حاضر بستر لازم برای اجرای این طرح در مشهد آماده است.

وی می‌افزاید: نکته مهم در اجرای این طرح خروجی نهایی آن یعنی برخورد با متخلفان از طریق صدور برگه جریمه برای خودروهای فاقد برگه معاینه است که دلیل توقف اجرای این طرح در گذشته آماده نبودن سامانه بانک اطلاعاتی در بخش‌های غیر از شهرداری بود.

وی می‌افزاید: با پیگیری‌های صورت گرفته مشخص شد اهتمام جدی برای اجرای طرح در استان وجود دارد اما گویا هماهنگی‌های لازم در سطح ملی بین دستگاه‌های دخیل در موضوع صورت نگرفته است اما بر اساس آخرین اخبار رسیده جلسات هماهنگی در وزارت کشور با پلیس راهور برگزار و تفاهماتی صورت گرفته است و به نظر می‌رسد با ابلاغ این تصمیمات به استان شاهد اجرای آن خواهیم بود.

هدیشی می‌گوید: هر چند مراکز معاینه فنی به تعداد لازم در شهر ایجاد شده اما در حال حاضر به دلیل کندی در برخورد قاطعانه با خودروهای فاقد معاینه فنی، مراکز معاینه فنی مشهد با نصف ظرفیت خود کار می‌کنند که بی‌تردید با برخورد جدی‌تر با خودروهای آلاینده شاهد مراجعه بیشتر به این مراکز خواهیم بود.

وی در پاسخ به این انتقاد که اتوبوس‌های دودزای شهرداری به عنوان یکی از منابع آلاینده هوای شهر محسوب می‌شوند، اظهار می‌دارد: بر اساس تصمیمات مدیران شهری اقدامات متعددی برای این موضوع طراحی شده، به طور مثال در روزهایی که هوای مشهد در حالت ناسالم قرار دارد اتوبوس‌های دودزا اجازه خروج از توقفگاه را ندارند و اگر هم اتوبوس‌هایی در این روزها در شهر دیده می‌شوند بیشتر متعلق به اتوبوس‌های شرکت‌های خصوصی هستند که خدمات سرویس‌دهی به ادارات یا مراکز خاص را انجام می‌دهند.

با این حال کنترل چشمی وضعیت آلایندگی اتوبوس‌های شهرداری در دستور کار بازرسان حوزه کنترل آلودگی هوا قرار دارد و سعی شده است تا با تعمیر و سرویس‌های دوره‌ای اتوبوس‌ها از آلایندگی‌ها جلوگیری شود به نحوی که نسبت به سال‌های گذشته از تعداد اتوبوس‌های دودزا در حد قابل توجهی کاسته شده است.

• استارت دوباره طرح از آبان ماه

با انتقال اظهارات مدیران شهری به رئیس پلیس راهور خراسان رضوی خواستار توضیحات وی شدیم که وی نیز ضمن تأکید بر آماده بودن زیرساخت‌های لازم از اجرای این طرح تا یک ماه آینده خبر می‌دهد.

سرهنگ حمیدرضا دهنوی می‌گوید: لازمه اجرای این طرح مهیا کردن زیرساخت‌های مکانیزه آن بوده که طراحی سامانه‌های اطلاعاتی جامع و نصب دوربین‌های مخصوص این موضوع و ایجاد مرکز مانیتورینگ ویژه در کنار مرکز کنترل ترافیک سازمان ترافیک از جمله این الزامات است.

وی می‌افزاید: با همکاری‌های صورت گرفته در سطح مدیران استانی و شهری خوشبختانه بخش عمده و اصلی زیرساخت‌های لازم در مشهد ایجاد شده است و با تکمیل بخش‌های جزئی باقیمانده، شاهد عملیاتی شدن این طرح خواهیم بود.

وی اظهار می‌دارد: با توجه به افق ملی طرح و تعریف ضوابط فنی این موضوع باید پس از آماده‌سازی زیرساخت‌ها تأییدیه نهایی از سوی راهور ناجا صادر و مجوز اجرای آن به راهور استان داده شود که بر اساس پیش‌بینی‌ها تا نیمه آبان ماه یا نهایتاً تا پایان آبان این طرح در مشهد هم به مرحله اجرا درخواهد آمد.