محمود مصدق/

بدون تردید یکی از پیامدهای منفی گسترش شبکه‌های مجازی، گرفتار شدن مخاطبان در امواج خروشان اطلاعات، سرعت انتشار آن و عجز و ناتوانی بسیاری از آن‌ها در یافتن واقعیت‌هاست. آن هم به ویژه وقتی پای از میان برداشتن رقیب از میدان و یا نبردی نرم و نفسگیر در میان باشد.

بر اساس گزارشی که چندی پیش روزنامه لوموند منتشر کرد تارنماهای اینترنتی که اخبار جعلی یا غیرواقعی را منتشر می‌سازند، سالی ۲۱۲ میلیون یورو از محل آگهی به دست می‌آورند.

برای آنکه با چگونگی پیدایش فیک‌نیوزها و چگونگی مقابله با آن‌ها آشنا شویم به سراغ دکتر مجید رضائیان، روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه رفتیم. گفت‌وگوی ما را با ایشان بخوانید.

آقای دکتر! فیک‌نیوزها در چه بستری شکل می‌گیرند؟

در خصوص فیک‌نیوزها ابتدا باید گفت ما سه موضوع داریم؛ یکی اینفورمیشن، دومی فکت و دیگری پسافکت. گفته می‌شود با آمدن وب ۱ با انفجار اطلاعات مواجه شدیم؛ یعنی اطلاعات بسیار زیاد و قابل دسترس شد و جهانی به نام «جهان همزمانی» به وجود آمد. به اصطلاح ارتباط اینترنتی شکل گرفت که با آمدن وب ۲ این اتفاق تبدیل به انفجار متن شد. یعنی آدم‌ها وارد شبکه‌های اجتماعی شدند و شروع به ارائه آرا و فکت‌های خود کردند. البته فکت لزوماً اینفورمیشن نیست. در واقع فکت اشاره به یک واقعیت است اما ممکن است کاربران به اطلاعات ریز و جزئی آن دسترسی نداشته باشند. هنگامی که شبکه‌های اجتماعی به تلفن همراه منتقل شد، جهانی به نام جهان پسافکت به وجود آمد. مثلاً فکتی را بنده گفتم و آن را در گروهی گذاشتم شخص دیگری چیزی به آن اضافه می‌کند و در گروهی دیگر انتشار می‌دهد و همچنین شخصی دیگر چیزی را اضافه و منتشرش می‌کند. این گونه یک فکت تبدیل به پسافکت می‌شود. در واقع به اصطلاح فارسی زبان‌ها، یک کلاغ چهل کلاغ می‌شود.

بنابراین ورود و شکل‌گیری فیک‌نیوزها درست آنجایی است که اینفورمیشن نباشد و یک فکتی هم وجود داشته باشد. مثلاً در جایی که ترافیک شده کافی است شخصی با نشان دادن عکس جمعیت بگوید مردم تجمع کردند. بعد همین موضوع ممکن است در پسافکت به اینجا برسد که بگویند در جای مورد نظر آشوب شده است اما واقعیت ترافیک به خاطر فروریختن پل بوده که موجب ترافیک شده است. بنابراین آن فکت اولی زمینه‌ای می‌شود برای نیوزهای فیک. پس باید بدانیم که فیک‌نیوز بدون زمینه نیست. یعنی نمی‌توانیم بگوییم فیک‌نیوز یک دروغ مطلق است. بلکه دروغی است که با راست آمیخته شده اما نتیجه‌ای که ارائه کرده ۱۰۰ درصد دروغ است.

چگونه می‌توان فیک‌نیوزها را تشخیص داد؟

نکته مهم سختی تشخیص فیک‌نیوز است. گاهی طرف می‌نشیند و طراحی می‌کند که یک دروغی بگوید. مثلاً دو جریان سیاسی در کشور سر موضوعی با هم اختلاف دارند و شخصی هم این وسط توییتی می‌کند حالا طرف می‌آید این‌ها را کنار هم می‌گذارد و چیزهایی به نقل از منابع آگاه به آن‌ها اضافه می‌کند. در این حالت وقتی کاربر می‌بیند کسی توییتی کرده با وجود اینکه چیزهایی به نقل از منابع مثلاً آگاه به آن اضافه شده است اما کسی نمی‌تواند به راحتی بگوید این متن فیک‌ است. یعنی تشخیص آن برای کاربر سخت می‌شود. بنابراین دسته نخست کسانی که می‌خواهند فیک‌ طراحی کنند، از وضعیت شبکه‌های اجتماعی و خلأیی که در اینفورمیشن‌ها وجود دارد استفاده می‌کنند. بعضی‌ها هم در قالب جنگ روانی به راحتی فیک‌نیوزهایی می‌سازند. مثلاً همین اواخر و در حمله موشکی به کشتی نفتکش ایران به نام  MT Sabiti به روشنی این موضوع را می‌بینیم. یعنی طراحان اخبار جعلی می‌خواستند این گونه القا کنند که کشور عربستان به کشتی ایرانی حمله کرده است اما بلافاصله شرکت ملی نفتکش‌های ایران اطلاعیه داد مبنی بر اینکه اطمینان داریم حمله از سوی عربستان نبوده و بعدش هم اعلام کرد که زیردریایی آمریکا نفتکش یاد شده را مورد هدف قرار داده است. یعنی اول یک جنگ روانی به راه انداختند با این هدف که تنش بین ایران و عربستان را افزایش بدهند.

فیک‌نیوزها چه هدفی را دنبال می‌کنند؟

مهم‌ترین هدف فیک‌نیوزها این است که مسیری یا یک انگاره و تصوری را تغییر بدهند. وقتی می‌خواهند افکار عمومی را تغییر بدهند به سراغ فیک‌نیوزها می‌روند. هدف بیشتر جنگ روانی تحت تأثیر قرار دادن افکار عمومی است. ناگفته نماند که  فیک‌نیوزها هدفشان آنی است و هدف درازمدت برایشان مهم نیست. ضمن اینکه  می‌دانند خیلی وقت‌ها جعلی بودن خبرشان مشخص می‌شود اما چون می‌خواهند جنگ روانی درست کنند سر موضوع دیگری شروع به ساختن خبر جعلی می‌کنند.

چطور باید با فیک‌نیوزها مقابله کرد؟

پاسخ اینست که یادمان باشد برای هر موضوعی باید اطلاعاتش را بدست بیاوریم. الان تولید خبر رسانه‌ها وی گفت و وی افزود، شده است. بعدش همین در گزارش خبری یا گزارش کار می‌شود. در حالی که خبر تولیدی اصلاً چنین چیزی ندارد. خبر تولیدی شناسه دارد. شناسه‌اش هم نات گراف است یعنی در اول خبر عنوان خبرنگار و سرویس مربوطه رسانه مطرح می‌شود. یعنی اطلاعاتی که منتشر می‌شود را خبرنگار و سرویس مربوطه رسانه به عهده می‌گیرند چون خبر را آن‌ها تولید می‌کنند. در واقع بر همین مبنا خبر، مصاحبه، گزارش و... تولید می‌شود. این همان فرمی است که اکنون در دنیا رعایت می‌شود و ما در ایران برخلاف گذشته چندان آن را رعایت نمی‌کنیم.

به عبارت دیگر راهکار حرفه‌ای مقابله با فیک‌نیوزها اینست که رسانه‌های ما به کار تولیدی روی بیاورند و بدانند تا زمانی که به مخاطب اینفورمیشن را نرسانیم جا برای فیک‌نیوزها باز خواهد بود و اگر ما رسانه‌ای‌ها به درستی کارمان را انجام بدهیم این از هر مجازاتی برای سازندگان فیک‌نیوزها بالاتر خواهد بود.