قدس آنلاین: هنر عکاسی یعنی ثبت زندگی؛ تلفیقی از عمق وجود با حس حرکت؛ عکس‌ها در حوزه تحقیقات به ویژه در دو قرن اخیر، دارای ارزش والایی است. این وجه از اسناد با توجه به خصوصیات ذاتی، با وجود حس زیبایی‌آفرینی، هم هنر لحظه‌ها را موجب شده و هم با وجود تغییرات ظاهری و فیزیکی نه تنها جذابیت خود را از دست نداده است بلکه سبب ارزش و نفاست بیشتر آن شده است و در میان اسناد مکتوب و غیرمکتوب فقط عکس‌ها از این موهبت برخوردارند. به طوری که در بعضی موارد یک قطعه عکس می‌تواند به عنوان یک سند، تاریخ گویای فرهنگ، آداب و رسوم و اعتقادات یک ملت و یا یک قوم باشد. در این میان عکس‌هایی که از حرم مطهر یا مشهد قدیم ثبت شده، به خاطر خاطره مشترک همه ایرانیان و همه عاشقان و ارادتمندان حضرت رضا(ع) جایگاه خاص‌تری دارد.
عکس‌های قدیم حرم مطهر و مشهدالرضا(ع) بخشی از اسنادی است که در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
آنچه در ادامه می‌خوانید بخشی از توضیحات «زهرا خانی»، کارشناس اسناد تصویری در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی درباره عکس‌های قدیم حرم مطهر و مشهدالرضا(ع) است.
آغاز عکاسی در ایران
اما در مورد پیشینه عکاسی در ایران و شهر مشهد باید بگوییم که این پیشینه به دوره قاجار برمی‌گردد. در حال حاضر قدیمی‌ترین عکس‌های مربوط به شهر مشهد، در موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شود که در سال ۱۲۷۰ یا ۱۲۷۵ هجری قمری توسط شخصی به نام «آنتونیو جیانوزی»، افسر ایتالیایی که در خدمت دولت ایران بوده عکسبرداری و به شاه قاجار تقدیم شده است. از عکاسان دیگری که در دوره ناصرالدین شاه در ناحیه خراسان به تهیه عکس پرداخته‌اند شخصی به نام «رضا عکاس‌باشی» عکاس مخصوص ناصرالدین شاه، «منوچهرخان عکاس» که در سفر دوم ناصرالدین شاه به خراسان در سال۱۳۰۰ هجری قمری همراه اردوی همایونی بوده است و در نهایت «عبدالله قاجار» که بنا به دستور و حکم ناصرالدین شاه در سال‌های ۱۳۰۸ و ۱۳۰۹قمری راهی خراسان شده و عکس‌های ارزشمندی از اوضاع و احوال خراسان به یادگار گذاشته است و... می‌توان نام برد.
از دیگر عکاسان مشهد در دوره قاجار می‌توان به «میرزا فرج‌الله عبادف» (۱۳۱۹هجری قمری) و «میرزا عبدالجبار» که هر دو عکاسی را در عشق‌آباد و یا روسیه فرا گرفته بودند، «میرزاعلی اصغر نامی» اشاره کرد که در سال ۱۳۲۳هجری قمری در روزهای آغازین مشروطه در مشهد عکاسخانه داشته است و... اشاره کرد.
پیشینه عکاسی در آستانه مقدسه رضویه
آستان قدس رضوی نیز همگام با سایر مراکز، نهادها، مؤسسه‌ها و تشکیلات مهم ایران در روزگاران قدیم به محض ورود هنر و صنعت عکاسی برای ثبت وقایع، بازدیدها، مراسم مذهبی و تشریفات سیاسی در سطح آستان قدس، تغییر و تحولات حوزه اماکن متبرکه رضوی معماری و... نهایت استفاده و بهره را از این هنر تازه ورود به زندگی ایرانیان برده است.
از جمله این عکاسان که در دوره قاجار از آستان قدس رضوی مواجب دریافت کرده و با عنوان عکاس‌باشی آستان قدس از آن‌ها یاد شده «آقا سیدرضا قوام السادات عکاس‌باشی» است که در سال ۱۳۲۰هجری قمری از آستان قدس رضوی مواجب دریافت کرده است. «محمدعلی میرزای عکاس» نیز از جمله عکاسانی است که بابت عکسبرداری از مراسم روضه‌خوانی آستان قدس رضوی انعام دریافت کرده است.
در همین جا باید بیان شود که مختصات جغرافیایی شهر مشهد تا اوایل دوره پهلوی اول پیرامون حرم امام رضا(ع) شکل گرفته و حرم مطهر، بیشترین تأثیر را بر بافت تاریخی و هویتی این شهر بر جای گذاشته است. بر همین اساس همه کسانی که از دوره قاجار تا به امروز در این شهر به عکاسی مشغول بودند، فعالیت هنری خودشان را با حرم مطهر امام هشتم(ع) درآمیخته‌اند. ضمن اینکه باید گفت به دلایل گوناگون این امر البته با محدودیت‌های خاصی برای عکاسان خارجی همراه بوده است. گفتنی است قدیمی‌ترین عکس مربوط به حرم مطهرامام رضا(ع) و نهر آب خیابان در مجموعه آرشیو مدیریت اسناد سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی موجود است که توسط عکاسی ایتالیایی به نام «جیانوزی» گرفته شده است.
۳۰ میلیون مدرک اطلاعاتی در مرکز اسناد
سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با بیش از ۳۰ میلیون مدرک اطلاعاتی که شامل مواردی همچون بیش از ۱۰۰ هزار نسخه خطی، بیش از ۶۰ هزار نسخه کتاب چاپ سنگی، بیش از ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار نسخه کتاب چاپی، بیش از ۸هزار شیء موزه ای در حال نمایش، بیش از ۸ میلیون نسخه منبع غیرکتابی(دیجیتال و الکترونیکی)، بیش از ۱۳ میلیون و ۵۰۰ هزار برگ سند قدیمی (از دوره سلجوقیان تا عصر پهلوی)، بیش از ۲ میلیون نسخه نشریه ادواری و... است یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین گنجینه آثار موزه‌ای، خطی و اسناد در کشور و بلکه در بین کشورهای اسلامی را داراست که در قرون و اعصار گوناگون توسط افراد مختلف و از روی عشق و دلدادگی به این آستان مبارک تقدیم شده است. مدیریت امور اسناد و مطبوعات این سازمان نیز علاوه بر نگهداری و ثبت اسناد مکتوب در سال‌های مختلف به جمع‌آوری، ثبت و اطلاع‌رسانی در خصوص اسناد دیداری و عکس‌های گوناگون اهتمام ورزیده که یکی از بزرگ‌ترین و غنی‌ترین مراکز آرشیوی در شرق کشور به شمار می‌رود و تصاویر مربوط به حرم مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع)، اماکن متبرکه رضوی و شهر مشهد، خراسان بزرگ و... در آن نگهداری می‌شود و پاسخگوی پژوهشگران در زمینه‌های مختلف فرهنگ، آداب و رسوم، تحولات شهری مشهد و موضوعات متنوع دیگری از حدود ۱۵۰ سال پیش تاکنون است.
نحوه تهیه و جمع‌آوری اسناد تصویری
تمامی منابع تصویری در آرشیو مرکز اسناد آستان قدس رضوی به صورت عکس‌های آنالوگ، عکس‌های دیجیتال، نگاتیو، کنتاکت و اسلاید بوده که تحت شرایط دما و هوای مناسب و رعایت استانداردهای مربوط، در مخزن اسناد نگهداری می‌شود. در این زمینه لازم است به چگونگی تهیه و جمع‌آوری این عکس‌ها به عنوان یکی از زمینه‌های اسناد دیداری اشاره کنیم.
نحوه تهیه و جمع‌آوری اسناد تصویری در مدیریت اسناد به صورت تولید، اهدا و وقف عکس توسط اهداگران و واقفان، خرید و مبادله، انتقال اسناد تصویری از واحدهای مختلف آستان قدس رضوی به مدیریت اسناد و... است که در زمینه هر یک به اختصار مواردی برای اطلاع خوانندگان ارائه می‌شود.
عکس‌های تولیدی، اسناد تصویری هستند که توسط واحد روابط عمومی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی شامل عکس‌های مربوط به بازدید اقشار مختلف جامعه و یا شخصیت‌های برجسته داخلی و خارجی از مجموعه کتابخانه و واحدهای مربوطه تهیه شده‌اند و همچنین تولید اسناد تصویری توسط واحد تاریخ شفاهی و با همکاری بخش مخزن اسناد که از محلات و اماکن قدیمی شهر مشهد، معمرین و رجال برجسته سیاسی و فرهنگی شهر مشهد تهیه می‌شود نیز در همین گروه قرار می‌گیرد.
گروه بعدی عکس‌های اهدایی و وقفی است. عکس‌های اهدایی و وقفی توسط علاقه‌مندان اسناد تصویری که مجموعه‌های ارزشمندی را دارا هستند به مدیریت اسناد ارسال شده و مجموعه‌های ارسالی با مجموعه عکس‌های مخزن اسناد مطابقت داده شده و عکس‌هایی که دارای ارزش سندی باشند در دفتر ثبت اسناد به نام شخص اهداکننده ثبت می‌شوند و یک نسخه از عکس‌های اهدایی و یا وقفی روی لوح فشرده ذخیره شده و به همراه فرم قبض اموال صادر شده به اهداگر و یا واقف تحویل می‌شود که در حال حاضر حدود ۱۵هزار قطعه عکس ثبت شده در دفتر ثبت اسناد تصویری اهدایی از سوی واقفان و اهداگران به مدیریت اسناد آستان قدس به این صورت گردآوری شده است.
گروه بعدی این عکس‌ها، عکس‌هایی هستند که از روش خرید و مبادله عکس، جمع‌آوری شده‌اند؛ بدین معنی که عکس‌های مربوط به مجموعه‌داران اسناد تصویری که به مدیریت اسناد ارسال می‌شود با ذکر قیمت پیشنهادی فروشنده که در فرم مخصوص درج شده است توسط کارشناس اسناد تصویری با مجموعه‌های موجود در مدیریت اسناد مطابقت داده شده و با اطمینان خاطر از چاپ و یا عدم چاپ اسناد تصویری مربوط در منابع مختلف تاریخی گزارش حاصله به گروه کارشناسی خرید ارائه می‌شود که در صورت موافقت آنان، اسناد ارسالی، خریداری شده و وارد مجموعه اسناد تصویری مدیریت امور اسناد می‌شود.
انتقال اسناد تصویری به مدیریت امور اسناد آستان قدس رضوی گروه بعدی عکس‌های این گنجینه ارزشمند است که از واحدهای مختلف و تشکیلات گوناگون این آستان مبارک به مدیریت اسناد منتقل شده و در آرشیو مخزن نگهداری می‌شود.
گفتنی است پس از این مرحله یعنی پس از تهیه و جمع‌آوری، عکس‌ها طبقه‌بندی و شناسایی شده و در اختیارعموم به ویژه محققان و پژوهشگران قرار داده شده و همچنین در برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی در سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی و خارج از سازمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نگاهی به گنجینه عکس حرم مطهر رضوی به روایت آمار و ارقام:
عکس‌های دوره قاجار شامل: ۳۵۰ قطعه
عکس‌های دوره پهلوی اول شامل: هزار و ۱۰۰ قطعه
عکس‌های دوره پهلوی دوم شامل: ۲هزار و ۵۵۰ قطعه
عکس‌های دوران انقلاب اسلامی و دفاع مقدس شامل: ۵هزار قطعه
عکس‌های حرم امام رضا(ع) شامل: ۲۰هزار قطعه
عکس‌های علما و روحانیون شامل: ۲هزار قطعه
عکس‌های حضرت امام خمینی(ره) شامل: یک هزار قطعه
عکس‌های وقفی مرحوم حاج‌حسین آقاملک و خانواده علم شامل: ۵هزار قطعه
عکس‌های اماکن و محلات قدیمی شهر مشهد شامل: ۲هزار و ۵۰۰ قطعه
عکس‌های تهران قدیم شامل: یک هزار قطعه
عکس‌های کتابخانه قدیم و جدید و موزه آستان قدس رضوی شامل: ۲هزار و ۵۰۰ قطعه
عکس‌های مشاغل شامل: ۲۵۰ قطعه
عکس‌های مشاهیر و رجال شامل: ۲۰۰ قطعه
و موضوعات مختلف دیگر حدود ۳۵هزار قطعه.
انتهای پیام/
نظر شما