حالا ایران برخلاف بسیاری از کشورها برای ساخت ماهواره و پرتابگر آن دست به دامن بعضی از کشورهای توسعه یافته نمی‌شود و به آن‌ها سفارش نمی‌دهد. البته این به معنای پایان کار توسعه فناوری فضایی کشور نیست بلکه آغاز راهی طولانی و پُرفراز و نشیب است.

گفت‌وگوی قدس با مهندس مجتبی سرادقی، مشاور معاونت توسعه سازمان فضایی ایران به اهمیت و نقش فناوری فضایی در زندگی آینده مردم و عمده چالش توسعه این فناوری اختصاص دارد که تقدیمتان می‌کنیم.

آقای سرادقی، دانش فضایی چه نقش و جایگاهی را در زندگی آینده مردم خواهد داشت؟

امروز این صنعت به یک بازیگر جدی و اصلی در حوزه‌های مختلف زندگی مردم تبدیل شده است. مثلاً یک نمونه خیلی پیش پا افتاده آن همین صنعت ناوبری و جی‌پی‌اس و موقعیت‌یابی مکانی است که ارتباط مستقیمی با گوشی‌های تلفن همراه و ماهواره‌هایی دارد که به دور زمین می‌چرخند یا بخشی از ارتباطات بانکی مردم از طریق ماهواره در حال انجام است؛ اطلاعات هواشناسی که هر روز ارائه می‌شود هم از طریق ماهواره‌ها انجام می‌شود.

بر اساس وقایعی که در حوزه فضایی رخ می‌دهد می‌توان گفت در آینده نه چندان دور یعنی تا سال 2030 اتفاقاتی در حوزه فناوری فضایی می‌افتد که اثرگذاری آن در بخش‌های مختلف زندگی مردم از جمله اقتصادی، ارتباطی، هشدار سریع، امنیتی، دفاعی و... بسیار بیشتر و مشهودتر از امروز خواهد بود.

یعنی پیش‌بینی‌تان این است که وابستگی مردم به فناوری فضایی بیشتر می‌شود؟

قطعاً همین‌طور است. سرمایه‌گذاری‌های کلان و چند صد میلیارد دلاری که در این حوزه انجام می‌شود، نشان می‌دهد همه کسانی که بازار و آینده اقتصاد دنیا را پیش‌بینی می‌کنند حساب جدی برای صنعت فضایی باز کرده‌اند و برنامه‌های کلانی برای آن دارند، چون هم کره زمین شرایط خاصی پیدا کرده و نیاز به مراقبت و پایش بیشتری دارد و هم اینکه چشم مردم و دانشمندان دنیا به خارج از زمین است. البته این موضوع شاید هنوز برای مردم کمی رؤیایی و افسانه‌ای به نظر بیاید اما با یک جست‌وجوی ساده در اینترنت متوجه می‌شویم چه سرمایه‌گذاری کلانی برای اینکه از منابع خارج از زمین برای آینده بشریت استفاده کنند در حال انجام است.

یعنی فضا در آینده محل اصلی رقابت کشورها در عرصه‌های مختلف اقتصادی، نظامی و... خواهد بود؟

بله؛ البته همین حالا هم دعواهای حقوقی آن شروع شده و در نهادهای بین‌المللی بحث بر سر این است که اگر کسی به جایی در فضا رفته حق مالکیتش به چه شکلی خواهد بود. ضمن اینکه در فضای اطراف زمین دعواها از خیلی وقت پیش آغاز شده و سازمان‌های بین‌المللی ادعاهای حقوقی مبنی بر اینکه اینجا فضای من است و آنجا متعلق به شماست را مطرح می‌کنند. مثلاً در فضا جایی داریم که به آن مدار یا ژئو می‌گوییم  -مثل

تنگه هرمز که برای ما مهم و یک موقعیت راهبردی است- که در آنجا ماهواره‌های پخش تلویزیونی را قرار می‌دهند، به همین دلیل کشورها برای آنکه آنجا جایی داشته باشند با هم دعوا دارند. پس رقابت‌ها آغاز شده است و فقط امیدوارم ما هم بتوانیم نقش خود را در فضا ایفا کنیم. باید از همین امروز برنامه‌ریزی کنیم نه اینکه دیر شود و بعد برای آن بجنگیم چون الان با دانش و فناوری می‌توانیم به آنچه می‌خواهیم برسیم در غیر این صورت در آینده باید به زور حقمان را در فضا بگیریم.

ایران در صنعت فضایی چه سهمی دارد و تاکنون چه دستاوردهایی داشته است؟

خوشبختانه ما زود وارد این عرصه شدیم. یعنی زمانی که خیلی از کشورها فکرش را نمی‌کردند یک کشور درحال توسعه مثل ما با این وضعیت اقتصادی بتواند وارد عرصه فناوری فضایی شود؛ اما خدا را شکر مسئولان کشور در دهه 80 اهمیت موضوع را درک کردند و سرمایه‌گذاری‌های خوبی هم در این بخش صورت گرفته و دستاوردهای بسیار خوبی هم داشته‌ایم به طوری که امروز ایران با دستیابی به چرخه کامل فناوری فضایی به یکی از 13 عضو باشگاه فضایی تبدیل‌شده و این یعنی خودمان می‌توانیم ماهواره بسازیم، به فضا پرتاب کنیم و آن را در مدار قرار دهیم و از مزایای فراوان فناوری ماهواره‌ای استفاده کنیم. اما تا رسیدن به بازار صنعت و رقابت فضایی فاصله زیادی داریم بنابراین باید در زمانی کوتاه این فاصله را جبران کنیم. البته در سال‌های گذشته یک عقب‌افتادگی هم از برنامه توسعه کشور داشتیم که باید آن را جبران کنیم تا بتوانیم خودمان را به سطح رقابت در صنعت فضایی برسانیم که این روزها سرعتش بسیار افزایش پیدا کرده است. شاید تا 10 سال پیش این رقابت فقط بین چهار پنج کشور مطرح دنیا مثل آمریکا، روسیه، چین، ژاپن و هند بود؛ اما امروز بسیاری از کشورهای دنیا حتی آن‌هایی که با ما مرز مشترک دارند متوجه اهمیت موضوع شده‌ و به این حوزه ورود کرده‌اند و اگر دیر بجنبیم از ما جلو می‌زنند.

یعنی می‌خواهید بگویید توسعه کشور در حوزه فناوری فضایی طبق اسناد بالادستی و قانون برنامه توسعه پیش نمی‌رود؟

متأسفانه همین طور است؛ کشور یک زمانی (دهه 80) در توسعه فضایی بسیار خوب پیش رفت اما بعد مثل بعضی از حوزه‌های‌های دیگر به امید جاهای دیگر متوقف شد و دیگر کار جدی در حوزه فضایی انجام نشد؛ البته از یکی دو سال پیش دولت و مجموعه خارج از آن متوجه شدند نمی‌بایست این حوزه را متوقف می‌کردند بنابراین الان کمی فعال شده‌ایم. حتی بخش خصوصی و بخش‌های نیمه دولتی هم دارند کارهایی در این عرصه می‌کنند اما هنوز کار آن‌گونه که لازم است طبق برنامه پیش نمی‌رود که دلیل آن بودجه و اعتبار نیست، بلکه به تصمیم‌گیری، مدیریت و برنامه‌ریزی مربوط می‌شود. درواقع مشکل بیشتر نرم‌افزاری است تا سخت‌افزاری؛ مشکل در تمرکز تصمیم‌گیری و پیگیری برنامه‌هاست، این موجب شده پراکندگی و موازی‌کاری‌ها زیاد شود و تغییر در برنامه‌ها زیاد اتفاق بیفتد و برنامه‌های بالادستی پیگیری نشوند. از سوی دیگر مشکل ضمانت اجرایی برای پیاده شدن برنامه‌ها مطرح است.

آیا تحریم‌های ظالمانه آمریکا در حوزه صنعت فضایی تأثیرگذار بوده است؟

ایران در حوزه فضایی همواره تحریم بوده و این موضوع تازه‌ای نیست. من طی

20 سال فعالیتم در این حوزه به خاطر ندارم در بخش ساخت ماهواره خواسته باشیم قطعه‌ای را درون‌سازی کنیم و کشورهای دیگر به‌راحتی دانش یا خود قطعه را در اختیارمان قرار داده باشند. بنابراین به نظرم تحریم در این حوزه تأثیری در پیشبرد برنامه‌ها نداشته است و اتفاقاً انرژی مثبتی هم به ما می‌دهد تا امیدی به جایی نداشته باشیم و برای اجرای برنامه‌های خود تلاش بیشتری کنیم که نتیجه‌اش ساخت

18 ماهواره تا امروز بوده است.

بی‌تردیدعضویت در باشگاه فضایی و دستیابی ایران به چرخه کامل فناوری فضایی موجب شعف و غرور است، اما آیا این به معنی این است که می‌توانیم هر نوع ماهواره‌ای را با هر نوع مأموریتی و در هر کلاسی بسازیم؟

دانش ما در حوزه ماهواره‌هایی با ابعاد کوچک و همین طور پرتابگرهای سبک کاملاً بومی است و این توان را داریم که ماهواره‌های کوچک ساخته، آن‌ها را تست و پرتاب کنیم و در مدار قرار دهیم؛ چنان‌که اوایل امسال ماهواره نور 1 را پرتاب کردیم که همچنان کار می‌کند. در واقع الان توان این را داریم که ماهواره‌هایی دارای قدرت تفکیک 20 متری و ارتفاع مداری 500 کیلومتری از زمین بسازیم. یعنی از مرحله ساخت ماهواره تحقیقاتی به مرحله ساخت و طراحی ماهواره عملیاتی و کاربردی رسیده‌ایم اما تا رسیدن به سطح ساخت ماهواره‌های سنگین و ارتفاع مداری بالاتر، فاصله داریم. رسیدن به این سطح همان مسیری است که در اهداف 1404 پیش‌بینی شده و همه باید برای تحقق آن تلاش کنیم.

بخش خصوصی برای ورود به این حوزه استقبال کرده است؟ 

موضوع فناوری فضایی در همه جای دنیا، حاکمیتی است و دولت‌ها وارد این حوزه می‌شوند، چون حوزه‌ای پُرریسک و پُرهزینه است و بخش خصوصی معمولاً به سختی وارد این بخش می‌شود و در آن سرمایه‌گذاری می‌کند. بنابراین دولت باید حمایت کند تا دانش و زیرساخت‌های فناوری به بلوغ برسد و پس از آنکه وارد مرحله تجاری‌سازی شد بخش خصوصی به میدان می‌آید. منطق کار در حوزه فضایی این است. اما در همین مرحله هم که دانش فضایی می‌خواهد توسعه پیدا کند دولت باید بخش خصوصی را در بخش اجرا -نه در بخش سرمایه‌گذاری- وارد کند. یعنی به جای اینکه پژوهشگاه‌ها و سازمان‌های دولتی وارد ساخت و اجرا شوند آن‌ها باید سیاست‌گذاری کنند و اجرا  را به بخش خصوصی بسپارند. اما الان یکی از مشکلات این است که حتی اجرا را نیز به بخش خصوصی نمی‌دهیم و انتظار داریم این بخش در حوزه فضایی سرمایه‌گذاری کند. اینکه بخش خصوصی بیاید ریسک و سرمایه‌گذاری کند کار غلطی است و فعلاً هم جواب نمی‌دهد و به  لحاظ سرمایه‌گذاری تحمل زیادی می‌خواهد. به نظرم درست این است که دولت دست‌کم در یک دوره پنج ساله از بخش خصوصی حمایت و برایش پروژه تعریف کند و مقداری تحمل به خرج دهد تا بلوغ  فناوری در همه حوزه‌های فضایی اعم از ساخت ماهواره، پرتابگر، ایستگاه و آزمایشگاه بدست آید تا سپس این بخش بتواند وارد بازار و تجاری‌سازی شود، اما موتور محرکه و شروع آن باید از سوی دولت باشد.

و حرف آخر؟

انتظار این است مردم از صنعت فضایی حمایت کنند؛ چون قطعاً حوزه فضایی بخش عمده آینده بشر خواهد بود. صنعت فضایی یکی از فناوری‌های بسیار کلیدی است و با یک بررسی در روندها و  رویکردها و برنامه‌ها در 2010 تا 2020 می‌بینیم این صنعت جزو جدانشدنی آن است. پس حتماً باید در این حوزه جدی وارد شویم، اگر این کار را نکنیم امنیت و حاکمیت ما زیرسؤال می‌رود. الان یک شرکت خصوصی برای اینکه ارتباطات کل زمین را در اختیار بگیرد برنامه‌ای تدارک دیده که 42 هزار ماهواره را دور زمین قرار دهد؛ این موضوع هم می‌تواند یک تهدید باشد و هم اینکه مرزها را از بین ببرد به طوری که ما دیگر نمی‌توانیم هیچ کنترلی بر کشور خود داشته باشیم و همه ارتباطات کشور روی شبکه‌ای خواهد رفت که متعلق به ما نیست و این یک تهدید است. بنابراین باید از همین امروز به فکر باشیم و بتوانیم رقابت کنیم و وارد بازار صنعت فضایی شویم و روش‌های کنترلی و بازدارنده داشته باشیم. البته باید در این زمینه فرهنگ‌سازی شود تا مردم اهمیت این صنعت را درک کنند و مسئله را فقط فانتزی نبینند چون واقعاً موضوع بسیار جدی است و علاوه بر بحث تجاری و اقتصادی بحث امنیتی و حاکمیتی هم مطرح است و در آینده هم بسیار مهم‌تر از این خواهد شد؛ از این رو رسانه‌ها باید نقش عمده‌ای در فرهنگ‌سازی این قضیه ایفا کنند.  

مسئله دیگر این است که باید از هیجان‌زدگی و شعارزدگی در حوزه فناوری فضایی جلوگیری کنیم. متأسفانه با توجه به هایتک (پیشرفته) بودن این حوزه، مسئولان بیشتر سعی می‌کنند به جای اصل فناوری فضایی و استفاده و کاربردهای متنوع آن، به جنبه‌های تبلیغاتی این قضیه بپردازند. باید سعی کنیم در مجموعه‌های مختلف به پروژه‌های شدنی و عملیاتی و اثرگذار در زندگی و امنیت و رفاه مردم فکر  کرده و با گام‌های منطقی به اهداف کشور در توسعه فضایی دست پیدا کنیم.

سرانجام همگی نسبت به آنچه به عنوان برنامه در کشور تصویب می‌شود پایبند باشیم. یعنی با تغییر مدیریت‌ها نباید برنامه‌های مصوب تغییر کنند چون حوزه فضایی، حوزه‌ای است که اجرای یک پروژه‌اش بین سه تا پنج سال طول می‌کشد و اینکه هر روز بیاییم بر اساس

سلایق فردی برنامه‌ها را عوض کنیم به روند کار آسیب  می‌زند.