از سکه‌های ایران باستان و اشیای نفیس دوره اسلامی مانند سنگاب بزرگ خوارزمشاهی بگیرید تا مدال‌های جهان‌پهلوان تختی و احمد وفادار و همچنین جایزه ویژه بازیکن سال آسیا که در سال ۱۹۹۶ به خداداد عزیزی اهدا شده است، در این موزه وجود دارند و می‌توانند نظر هر بازدیدکننده‌ای را جلب کنند. امروزه موزه آستان‌قدس با توسعه‌ای بسیار زیاد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تجربه کرده، صاحب بخش‌های اختصاصی فرش، مردم‌شناسی و تمبر نیز شده است. هرچند باید تاریخ را به صورت عینی در موزه آستان‌قدس فرا گرفت و مرور کرد، اما خود این موزه نیز بخشی از تاریخ است؛ یعنی تاریخ و گذشته‌ای دارد که به احتمال زیاد نشنیده‌اید به همین دلیل از شما دعوت می‌کنیم میهمان ما باشید تا با هم در تاریخ موزه آستان‌قدس سَرَکی بکشیم و ناشنیده‌ها را مرور کنیم.
خزانه‌ای که موزه شد
سابقه تأسیس موزه در آستان‌قدس رضوی به دهه ۱۳۱۰ خورشیدی برمی‌گردد؛ البته این به آن معنا نیست که قبلش محلی برای نگهداری اشیای عتیقه و خاص تقدیم شده به آستان‌قدس رضوی وجود نداشت. از قدیم‌الایام هر وقت صاحب منصب یا آدم متمول و مهمی به زیارت می‌آمد سعی می‌کرد در کنار خدمات عمرانی و عام‌المنفعه، با تقدیم یک شیء نفیس، ارادت خود را به ثامن‌الحجج(ع) نشان دهد. از آنجا که بیشتر این اشیا به دلیل وقفی بودن قابلیت تبدیل به وجه نقد و یا استفاده از آن در امور جاری آستان‌قدس را نداشتند، در محلی به نام خزانه نگهداری می‌شدند. بنابراین اگر دنبال اسم قدیمی موزه آستان‌قدس می‌گردید، احتمالاً باید همین نام خزانه را قبول کنید تا بعد با هم به توافق جدیدی برسیم! محل اولیه خزانه حرم مطهر دقیقاً مشخص نیست؛ اما می‌دانیم در ۱۰۰ سال قبل از تأسیس رسمی موزه، مکان خزانه‌داری کل آستان‌قدس جایی بین دارالسیاده و دارالحفاظ قرار داشت و ورودی آن هم از سمت صفه دارالحفاظ بود و براساس اسناد موجود، دفتری داشت که در آن اشیای گرانبهای موجود در خزانه را ثبت کرده بودند. حوالی دهه ۱۳۱۰، شخصی به نام رومانسکی، کنسول روسیه در بیرجند که یک عتیقه‌شناس خبره هم بود به مسئولان وقت آستان‌قدس پیشنهاد داد اشیای قدیمی که در خزانه‌داری خاک می‌خورند را به صورت یک موزه درآورند تا مردم بتوانند از آن‌ها بازدید کنند. پیشنهاد آقای رومانسکی که شاید خودش هم دنبال منافعی در راستای انجام آن بود، به ظاهر جدی گرفته نشد. اما مدتی بعد، شورایی مرکب از معاریف شهر مشهد ازجمله محمود فرخ مأموریت پیدا کردند تا مکان مناسبی را برای تأسیس موزه آستان‌قدس رضوی پیدا کنند. بالاخره محل مورد نظر پیدا شد، اما به دلایل مختلف ساخت و انتقال اشیای خزانه به موزه امکان‌پذیر نشد. در سال ۱۳۱۵ خورشیدی حجره‌های فوقانی بخش شمال‌غربی صحن نو(آزادی فعلی) را به حجره‌های طبقه فوقانی بخش جنوب‌شرقی صحن عتیق(انقلاب فعلی) متصل کردند و فضای جدیدی برای خزانه آستان‌قدس ایجاد شد. همزمان با استخدام چند معمار خبره، عملیات ساخت موزه آستان هم آغاز شد.
آغاز موزه به شکل نوین
نقشه طراحی‌شده برای ساختمان موزه پس از تأیید مقامات در سال ۱۳۱۶ اجرایی شد؛ آن هم در ۱۴ آذرماه. بنابراین اگر قرار باشد سابقه موزه آستان‌قدس را به شکل مدرن آن بررسی کنیم، باید برویم به ۱۴ آذر سال ۱۳۱۶. مکان احداث موزه، زمینی به مساحت ۵هزار و ۷۰۰ مترمربع، پشت دیوار جنوبی صحن آزادی و شرق مسجد گوهرشاد و آرامگاه شیخ بهایی قرار داشت. این بنا را در سه طبقه ساختند و طبقه زیرین آن به خزانه‌داری کل آستان‌قدس اختصاص یافت و نمای بیرونی آن را با سنگ مرمر تزئین کردند. در سال ۱۳۱۸، با نظارت مهدی بهرامی، رئیس وقت موزه ایران باستان، اشیای نفیس و قابل انتقال به موزه آستان‌قدس، صورت‌برداری و مستندسازی و به این ترتیب موزه افتتاح و کارش آغاز شد.
تغییرات جدید
محل ساختمان موزه تا حدود چهار دهه بعد، در همین مکان باقی ماند و توسعه‌ای پیدا نکرد؛ تا اینکه در سال ۱۳۵۳، ساختمانی در صحن موزه قدیم (رواق امام خمینی فعلی) در سه طبقه بنا و با شکل نوین، غرفه‌آرایی شد. طبقه بالای این ساختمان را به کتابخانه آستان‌قدس اختصاص دادند و طبقات پایین‌تر را تبدیل به موزه‌کردند. عملیات ساخت موزه جدید در سال ۱۳۵۶ تمام شد. با این حال، همزمان با پیشرفت سریع پروژه عظیم ساخت کتابخانه مرکزی آستان‌قدس در سال ۱۳۷۰ و انتقال تدریجی کتابخانه به مکان فعلی‌اش که از حیث مهندسی و طراحی، یکی از بهترین کتابخانه‌های جهان اسلام محسوب می‌شود، طبقه بالای موزه هم به نمایش اشیای عتیقه اختصاص یافت و شکل موزه به خود گرفت. با ساخت رواق امام خمینی(ره)، ورودی موزه آستان‌قدس که در جنوب شرقی صحن قرار داشت، به بیرون انتقال یافت و امروزه در صحن کوثر قرار دارد. دهه ۱۳۸۰ خورشیدی، دهه به اوج رسیدن جایگاه و کیفیت موزه آستان‌قدس است. در این دوره تاریخی، ساختمان جدیدی با وسعت بیش از ۶ هزار و ۵۰۰ متر زیربنا و در سه طبقه برای موزه فرش و نفایس آستان‌قدس ساخته شد و به این ترتیب فضای موزه افزایش چشمگیری پیدا کرد. جالب است بدانید مدتی بعد ساختمان حمام مهدی‌قلی‌بیگ معروف به «حمام شاه» که در مجاورت حرم مطهر (ضلع غربی) قرار گرفته و پیشینه‌ای ۴۰۰ ساله دارد به طرز باشکوهی بازسازی شد و زیر نظر موزه آستان‌قدس رضوی به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد. این حمام به دستور و همت مهدی‌قلی بیک میرآخور(مسئول اصطبل شاهی) شاه عباس اول صفوی ساخته و همان زمان وقف حرم امام رضا(ع) شد. این را هم بدانید که این حمام قدیمی تا سال ۱۳۶۷ قابل استفاده بود اما کم‌کم تعطیل و متروکه شد تا در سال ۱۳۷۸ عملیات مرمت و بازسازی شروع شود و هفت سال بعد به عنوان موزه مردم‌شناسی از آن رونمایی شود.
نظر شما