در آستانه ۲۵ شوال سالروز شهادت رئیس مکتب جعفری، حضرت امام صادق(ع) با دکتر حسین قاضی خانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به گفت‌وگو پرداخته و فعالیت‌های علمی امام صادق(ع) را مورد واکاوی قرار دادیم.
دکتر قاضی خانی با بیان اینکه در کتاب رجال طوسی با آن‌که شمار راویان هر امام در نهایت از چند صد نفر فراتر نمی‌رود اما برای امام صادق(ع) بیش از سه هزار راوی یاد شده است، توضیح می‌دهد: آن‌چه پذیرش این تعداد روایت‌گر را محتمل می‌سازد این گفته شیخ مفید است که: «از این خاندان دانشمندان بدان اندازه که از آن جناب حدیث نقل کرده از دیگری نقل نکردهاند و هیچ یک از اهل آثار و ناقلان اخبار بدان اندازه که از آن حضرت بهره بردند از دیگران بهره نبرده‌اند، همانا اصحاب حدیث که نام راویان ثقات آن بزرگوار را جمع کردهاند با اختلاف در عقیده و گفتار شماره آنان به چهار هزار نفر می‌رسد». شاید بر اساس این سخن باشد که از مجلس درس چهارهزار نفری امام صادق(ع) سخن گفته می‌شود که باید گفت بهره‌مندان از مجالس علمی آن حضرت را چنین عددی بوده‌اند نه آن‌که در مجلس درس ایشان این مقدار افراد یک جا حاضر می‌شده‌اند.
او اضافه می‌کند: دقت در نام‌های یاد شده به عنوان راوی، نشان از آن دارد که از اقصی نقاط جهان اسلام آن روز افرادی با تنوع دیدگاه‌های سیاسی و مذهبی چه از میان شیعیان و چه از جماعت اهل سنت در شمار بهره‌گیرندگان از علم حضرت صادق(ع) بوده‌اند. این امر افزون بر آن‌که نشان از مرجعیت علمی امام دارد از سعه صدر و برخورد مناسب ایشان با طرفداران اندیشه‌های مختلف نیز حکایت می‌کند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به اصولی از مکتب علمی امام صادق(ع) نیز اشاره کرده و بیان می‌کند: از نظر امام(ع) طلب علم بر هر مسلمانی وظیفه است و افراد یا باید خود عالم باشند یا در جستجوی علم برآیند یا دوست‌دار اهل‌علم باشند که به تبع از همنشینی با عالمان بهره‌هایی از علم نصیب ایشان گردد و اگر جز این باشند در آنان سودی نیست. این اهمیت چنان است که حضرت به ویژه بر آن است که دوست ندارد جوانان شیعه را ببیند مگر آن‌که در آغاز روز که فعالیت‌های خود را شروع می‌کنند یا عالم باشند یا در مسیر علم‌آموزی قدم بردارند.
حجتالاسلام قاضی خانی اظهار می‌کند: اصلی راهبردی در این باره را باید در محور نقادی دید. حضرت پذیرش هر سخنی که منتسب به ایشان باشد را بر پیروانش نپسندیده و در راستای ارزیابی اخبار نقل شده از ایشان سنجه سازگاری و هماهنگی مفاهیم به کار رفته در روایات را با آیات قرآن و کلام نبوی مطرح می‌کند.
این دانش آموخته حوزه و دانشگاه تاکید می‌کند: حضرت صادق(ع) به توسعه علوم اهتمام جدی داشت. بر اثر تلاش‌های چندین ساله ائمه پیشین به ویژه امام باقر(ع) با توجه به ظرفیت ایجاد شده در میان شاگردان و اصحاب، در قلمرو علوم مختلف می‌توان تبحر و نقش‌آفرینی شاگردان امام را مشاهده کرد. هر کدام از این شاگردان در زمینه علمی خاصی شناخته‌تر بودند و محل رجوع دانش دوستان. به عنوان نمونه ابان‌بن تغلب در علم قراءت از به نام‌ترین افراد بود و چون وارد مدینه می‌شد در مسجد نبوی برایش مکانی خاص جهت تدریس اختصاص می‌یافت. در علم حدیث و فقه به صورت ویژه می‌توان به جابربن یزید، محمدبن مسلم و زراره‌بن أعین اشاره کرد. از شاگردان به نام امام در علم کلام نیز می‌توان به هشام‌بن حکم، مؤمن الطاق و هشام‌بن سالم اشاره کرد. با نگاهی به آثار نگارش یافته توسط شاگردان امام صادق(ع) توجه ویژه آنان به سیره و تاریخ اسلام نیز قابل فهم است.
او جدال احسن را به عنوان یکی از اصول در گفتگوهای علمی امام دانسته و می‌گوید: حضرت(ع) به هنگام حضور افراد با اندیشه‌های مختلف نزد ایشان و مطرح ساختن دیدگاه‌هایشان هر چند آن دیدگاه‌ها در اندیشه امام وجهی برای پذیرش نداشتند اما نوع گفتگو و استدلال‌ها بر طریق جدال احسن بود و امام از دایره اخلاق خارج نمی‌شد. این راه‌برد امام به گونه‌ای است که مخالفان به عقل، و سخنان استوار و شیوه برخورد متین حضرت اعتراف دارند. برخی نگارش کتاب‌ها یا رساله‌هایی در قلمرو علوم مختلف را به حضرت منتسب می‌دانند. با آن که در بررسی، صحت نگارش کلیت این آثار به حضرت با تردید مواجه است اما باید گفت در برگرفته بودن بخش‌هایی از این آثار از روایات حضرت جای تردید وجود ندارد.
دکتر قاضی خانی در پایان با ذکر نمونه‌ای از نظر شخصیت‌ها در مورد جایگاه علمی حضرت(ع) خاطرنشان می‌کند: به نقل از مالک بن انس از پیشوایان چهارگانه فقه اهل سنت آمده است حضرت بسیار حدیث می‌کرد و فردی خوش مجلس بود که همنشینی با ایشان سود فراوان داشت. همچنین آمده است: چون از ابوحنیفه دیگر پیشوای چهارگانه مذاهب فقهی اهل سنت در مورد آگاه‌ترین مردمان به مسائل دینی سؤال شد پاسخ داد: کسی را داناتر از جعفربن محمد(ع) ندیده‌ام. جاحظ متکلم و ادیب معتزلی مسلک نگاشته است از هاشمیان جعفربن محمد(ع) است که دنیا از علم و فقه وی آکنده است.
نظر شما