از میان بزرگانی که مفتخر به دریافت این پاداش ارزشمند شدند، می‌توان به حسّان بن ثابت انصاری و کمیت بن زید اسدی اشاره کرد که نفر نخست از رسول خدا(ص) و نفر دوم از امام محمدباقر(ع) لباسی را به عنوان «صله» دریافت کرده‌اند. یکی دیگر از مشهورترین شاعرانی که از ائمه(ع) جامه‌ای را به عنوان هدیه گرفت، دعبل بن علی خزاعی، شاعر نامدار عرب است. وی به دلیل اشعار سوزناک و تأثیرگذارش در ذکر مصائب اهل‌بیت(ع) شهرت دارد و امام رضا(ع) پس از شنیدن یکی از قصائد او مشهور به «قصیده تائیه»، عبای مبارک خود را به وی مرحمت فرمود. این رسم، یعنی هدیه کردن لباس، در بسیاری دوره‌های تاریخی و در میان حکمرانان نیز وجود داشته ‌است و آن‌ها، در کنار هدایای مالی و غیرمالی، لباسی فاخر را هم به عنوان هدیه و به عنوان «خلعت» به فرد مورد تشویق قرار گرفته می‌بخشیدند.

با این مقدمه قرار است به سراغ بررسی تاریخ رسمی قدیمی در آستان‌قدس رضوی برویم که امروز دیگر نشانی از آن باقی نیست؛ رسمی زیبا و تأثیرگذار که به تدریج و با تغییر شرایط و فرهنگ عمومی، فراموش و کنار گذاشته شد، اما لطافت و جذابیت حکایت آن، موجب می‌شود شما را در صفحه نخست رواق امروز میهمان شنیدن آن کنیم.

نخستین خلعت گرفتگان

رسم اهدای جامه به بزرگان و افرادی که خدمتی برای آستان‌قدس رضوی انجام می‌دادند، با عنوان «خلعت‌بخشی»، قدمتی دست‌کم ۶۰۰ ساله داشته ‌است. البته دقیقاً نمی‌دانیم از چه زمانی این رسم و سنت در حرم رضوی و آستان‌قدس باب شد؛ قدیمی‌ترین سند در این باره مربوط به اهدای خلعت به شیخ محمد الحموی است که تاریخ آن سال ۹۰۶ق. اواخر حکومت سلطان‌حسین بایقرا ثبت شده است. در آن زمان فردی به نام علاءالملک موسوی مسئولیت اداره تشکیلات آستان‌قدس رضوی را برعهده داشت. گویا شیخ محمد که از عرفای شناخته شده آن دوران بود، در مسافرت به مشهدالرضا(ع)، پس از زیارت روزانه روضه منوره، در مسجد گوهرشاد و دیگر اماکن متبرکه به تدریس و وعظ می‌پرداخت و از همین رو براساس گزارش نسخه خطی کتاب «المشیخه»، به عنوان نایب علاءالملک به دریافت «خلعت فاخره سرافراز گردید». با این حال به نظر می‌رسد سنت خلعت‌بخشی پیش از این هم در آستان‌قدس رضوی متداول بوده‌ است، اگرچه سندی تاریخی درباره آن نداریم.

تشریفات خلعت‌بخشی در عصر صفوی

این رسم با آغاز دوره صفویه و گسترش تشریفات در آستان‌قدس رضوی، به شدت مورد توجه قرار گرفت و احتمالاً به عنوان سنتی برگرفته از هدیه‌دادن ائمه(ع) و به‌ویژه اهدای لباس به دعبل از سوی ثامن‌الحجج(ع) دنبال شد. در این دوره، اهدای لباس یا همان «خلعت‌بخشی» که عموماً شامل قبا یا عبایی فاخر و ارزشمند بود، از سوی متولیان آستان‌قدس به شاعران، افراد خاص یا مقامات صورت می‌گرفت. از سوی دیگر، حکومت نیز خادمان حرم رضوی به‌ویژه تولیت آن را با فرستادن خلعت، مورد تشویق قرار می‌داد. رسم بر این بود که هنگام ورود چنین خلعتی به حرم مطهر، نقاره نواخته می‌شد و علما و صاحب‌منصبان شهر به استقبال آن می‌رفتند و البته مردم نیز به همراهی آن‌ها می‌پرداختند. در این دوره، زیاد بودند میهمانان خارجی که به عزم زیارت وارد مشهدالرضا(ع) می‌شدند و به دریافت خلعت مفتخر. محمدابراهیم نصیری در کتاب «دستور شهریاران» به ماجرای ورود شاهزاده اکبر، فرزند اورنگ‌زیب، پادشاه هندوستان به شهر مشهد و اعطای خلعتی آستان‌قدس به وی اشاره کرده‌ است.

اوج گرفتن و افول خلعت‌بخشی

در دوره افشاری، رسم خلعت‌بخشی اندکی توسعه یافت. در این دوره، به مناسبت فرا رسیدن اعیاد و مناسبت‌های مذهبی، خادمان آستان‌قدس رضوی به دریافت خلعت مفتخر می‌شدند. اسنادی از این دوره در اختیار است که نشان می‌دهد خطیبان حرم مطهر، صدرالحفاظ - که بر کار حافظان قرآن حرم رضوی نظارت داشتند - و پیشنمازان، از دریافت‌کنندگان خلعت بوده‌اند. با فرا رسیدن دوره قاجار، رسم خلعت‌بخشی به کل از حالت اولیه‌‌اش خارج شد؛ به این معنا که اهدای خلعت، بدون مناسبت و دلیل خاص، به افراد مختلف صورت می‌گرفت. در سیاهه مربوط به کسانی که در این دوره خلعت گرفته‌اند، نام فراش‌باشی‌ها، مستأجران املاک، مداح آستانه، طبیب آستانه، سرکشیک، چراغچی، تحویل‌دار، مستوفی، ناظر تعمیرات، زیارت‌نامه‌خوان، مباشران درِ طلای حرم مطهر، مقنی‌باشی و ... به چشم می‌خورد و نشان می‌دهد این رسم و مفهوم آن، از جایگاه اولیه‌اش بسیار فاصله گرفته ‌است و احتمالاً در برخی موارد، آن را در قبال دریافت وجه از افراد هم، واگذار می‌کردند؛ هرچند مراسم اهدای آن، تنها برای افراد خاص و در زمان‌های ویژه برگزار می‌شد و هنوز اصالت خود را حفظ کرده‌ بود. با تغییر تدریجی و سپس اجباری لباس و حذف پوشش‌های قدیمی از جامعه، سنت خلعت‌بخشی نیز به‌تدریج رنگ باخت. با قدرت گرفتن پهلوی اول و تلاش وی برای حذف هرچه بیشتر سنن مرتبط با امور مذهبی و ملی، رسم خلعت‌بخشی نیز از مجموعه آستان‌قدس رضوی حذف شد و این موضوع را در دستورالعمل جدید سال ۱۳۰۵ش. درج کردند. به این ترتیب، عملاً از اوایل دهه ۱۳۱۰ش. سنت کهنسال خلعت‌بخشی در آستان‌قدس رضوی منسوخ شد.