سیلاب مثل هر بلای طبیعی دیگری در ماهیت طبیعت کشورها نهفته است، اما اینکه مردم و حکومت یک کشور برای مهار و کاهش آسیب‌های آن چقدر آمادگی دارد موضوع بسیار مهمی است.
موضوعی که هنوز در ایران چندان مورد توجه نیست
در طول تاریخ، بیماری وبا به عنوان یک بلای طبیعی مرگبار هفت بار همه‌گیری جهانی داشته، به طوری که فقط در قرن نوزدهم این اتفاق چند بار در قاره اروپا افتاده است؛ اما امروز با توسعه علمی و آمادگی مردم این بیماری در هیچ جای دنیا یک بلای طبیعی محسوب نمی‌شود. یا از ژاپن به عنوان پرمخاطره‌ترین کشورها در بروز حوادث طبیعی به‌ویژه زلزله یاد می‌شود، اما حاکمیت این کشور با ارتقای آگاهی عمومی و روش‌های پیشگیرانه، عوامل خطرزا را مهارکرده، به طوری که وقوع زلزله‌های ۶ تا ۷ ریشتری خسارت جانی و مالی زیادی به آن وارد نمی‌کند. این یعنی باید بین بلایای طبیعی و آمادگی برای مهار آن‌ها تفکیک قائل شد؛ موضوعی که هنوز در ایران چندان مورد توجه نیست. در واقع دولت‌ها و دستگاه‌های مسئول در کشور ما اگرچه همواره از آمادگی نسبی‌شان در مهار بلایای طبیعی حرف می‌زنند اما وقتی حادثه غیرمترقبه‌ای رخ می‌دهد، آن وقت مشخص می‌شود آن حرف‌ها بیشتر شعار بوده و در عمل اقدام خاصی برای به‌کارگیری روش‌های پیشگیرانه مثل ساخت سازه‌های کنترل سیل، مدیریت جریان ورودی سیلاب‌ها، افزایش پوشش گیاهی و... که منجر به کاهش آسیب در این گونه حوادث می‌شوند، انجام نشده است.
همین اوایل امسال و به‌دنبال وقوع سیلاب‌های مرگبار در ۲۰۰ شهرستان و یک هزار و ۳۰۰ روستای کشور بود که رضا اردکانیان، وزیر نیرو در حاشیه مراسم رونمایی از فاز نخست سامانه جامع پایش آنلاین وضعیت نیروگاه‌ها از تلاش برای ارتقای آمادگی این وزارتخانه در مقابل سیلاب‌های احتمالی پاییزی خبر داده و گفته بود: به شکل منظمی در حال پایش شرایط مخازن سدها و همچنین آمادگی رودخانه‌ها برای گذر سیلاب‌های احتمالی و نیازهای پایین دست هستیم. البته تلاش می‌کنیم با دسترسی بهتر به اطلاعات هواشناسی، آمادگی خود را بالا ببریم که نیازمند هماهنگی بین بخش دولتی و خصوصی است.
آمادگی کامل داریم
در این راستا حتی مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران یک گام پیشتر می‌رود و در گفت‌وگو با قدس از آمادگی کامل شرکت متبوعش در مقابل سیلاب‌های احتمالی در آینده خبر می‌دهد و می‌گوید: از سوی سازمان هواشناسی وقوع بارش‌های سیلابی در فصل پاییز ۹۸ پیش‌بینی شده بود، بنابراین ما برای مهار آن‌ها آمادگی کامل داریم.
محمد حاج رسولی‌ها در تشریح روش‌ها و اقدامات وزارت نیرو برای مهار سیلاب‌های احتمالی هم می‌گوید: این وزارتخانه۸۰ تا ۹۰ درصد سیلاب‌ها را از طریق ظرفیت مخازن کنترل می‌کند. ضمن این مطالعات تعیین حد بستر و حریم رودخانه، ثبت نقشه‌های حد بستر و حریم رودخانه در سامانه کاداستر ملی در حال تکمیل شدن است. علاوه بر این برای ۷۵ هزار کیلومتر رودخانه‌های سیلابی کشور سامانه و همچنین برای ۵۳ هزار کیلومتر رودخانه بانک اطلاعاتی تهیه شده است، اما سیلاب‌هایی که رودخانه‌ها باید عبور بدهند سیلاب‌هایی با دوره بازگشت ۲۵ ساله هستند؛ به دلیل دخل و تصرفات یا ایجاد سازه‌های غیراستاندارد در حریم و بستر بعضی رودخانه‌ها امکان عبور سیلاب‌ها با دوره بازگشت یاد شده در آن‌ها مهیا نیست.
وی از هشدار به مبادی ذی‌ربط برای بازگشایی ۳ هزار و ۲۰۰ نقطه از رودخانه‌های سیلابی کشور خبر می‌دهد و تصریح می‌کند: مشخصات همه این نقاط را به ثبت اسناد داده‌ایم و اعلام کرده‌ایم این نقاط خرید و فروش و برای آن‌ها مجوز صادر نشود. به عبارتی نقشه حدود ۳۲ هزار کیلومتر از ۵۷ هزار کیلومتر رودخانه‌های کشور را در سامانه اسناد به ثبت رساندیم تا این گونه به متجاوزان به حریم و بستر رودخانه‌ها اجازه فعالیت داده نشود.
وی در خصوص لایروبی رودخانه‌ها و نقش آن در کاهش خسارت ناشی از سیلاب‌های احتمالی هم می‌گوید: لایروبی به تنهایی نمی‌تواند اثرگذار باشد؛ یعنی رودخانه اگر لایروبی هم شود وقتی دخل و تصرف در آن صورت گرفته باشد باز خسارت وارد می‌کند. در واقع لایروبی بیشتر در خروجی‌هایی که به دریاها می‌رسد و قدرت تخلیه را بیشتر می‌کند اثر دارد. ضمن اینکه ما به میزان منابعی که برای این منظور اختصاص داده می‌شود می‌توانیم در زمینه لایروبی اقدام کنیم، اما باید توجه داشته باشیم لایروبی کاری مستمر و دائمی است.
البته همان روزها شاهد بیان حرف‌های مشابه از سوی بعضی از مدیران دستگاه‌های مسئول در خصوص مهار سیلاب مثل وزارت کشور هم بوده‌ایم؛ به طوری که مهدی جمالی‌نژاد، معاون عمران و توسعه امور شهری و روستایی این وزارتخانه و رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، از ابلاغ بخش‌نامه‌ای به معاونان هماهنگی امور عمرانی استانداری‌ها خبر می‌دهد که در آن با توجه به پیش‌بینی تداوم بارش‌ها بر ضرورت آمادگی کامل شهرداری‌ها و دهیاری‌ها برای مقابله با بارش‌ها و وقوع احتمالی سیل تأکید شده بود؛ این کار باید با انجام هماهنگی با دستگاه‌های اجرایی مسئول در حوزه مدیریت سیلاب به‌ویژه واحدهای تابعه وزارت نیرو برای لایروبی مسیل‌ها و انهار و ترمیم دیواره‌های ساحلی و بازدید مستمر از نقاط بحرانی در شهرها و روستاها از منظر آسیب‌پذیری از سیلاب‌های احتمالی و رفع مشکلات فنی و نواقص شبکه جمع‌آوری و دفع آب‌های سطحی انجام شود.
بررسی‌ها چیز دیگری را نشان می‌دهد
با این همه اما بررسی کارشناسی از وضع برخی از رودخانه‌هایی که در اوایل فروردین امسال دچار طغیان شده بودند، به ویژه رودخانه قره سو و گرگانرود چیز دیگری را نشان می‌دهد؛ به طوری که دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم در این زمینه می‌گوید: از نظر زدودن زباله از رودخانه‌ها، باید گفت همچنان در رودخانه‌های گرگانرود، تجن، هراز، نور و اترک و بابلرود، فاضلاب‌های شهر یا به‌طورمستقیم از طریق لوله‌های فاضلاب محلات و یا با تخلیه نخاله‌ها از سوی اهالی پیرامون، به رودخانه‌ها وارد می‌شود. از نظر ساماندهی وضع رستنی‌ها، درختچه‌ها و بوته‌ها در کف رودخانه‌ها، همچنان می‌توان دید مسیر رودخانه‌ها پاک‌سازی نشده است. پارک‌های ساخته شده در حریم و مسیل رودخانه‌ها هنوز تخریب نشده و مورد استفاده عمومی هستند. این پارک‌ها- در حریم رودخانه‌هایی که در آن‌ها در فروردین ۹۸ سیلاب نیز رخ نداده بود- همچنان و مانند زمان پیش از فروردین ۹۸ باز هستند و مردم محلی و مسافران به عنوان فضای سبز همگانی به آن‌ها مراجعه می‌کنند. این موارد گویای این است که مدیریت بحران و مدیریت شهری در برخی مناطق کشور همچنان موضوعی مفقود شده است.
