قدس آنلاین: تنها و ریشه‌دار، صبور و مستحکم؛ این ترکیبی است که می‌شود با آن، درخت‌ها و درختچه‌های تاغ را توصیف کرد. تاغ، درختچه آشنای بیابان‌های ایران است. اهالی کویر و آن‌هایی به این جغرافیای دامنگیر قدم گذاشته‌اند، می‌دانند تاغ چه نقش حیات‌بخشی در این زیست‌بوم دارد. تاغ، همراه و همزاد کویر است.
در کویر، هر جا تاغ باشد زندگی هم هست. جانوران کویر، روزها می‌خزند زیر سایه تاغ‌ها تا هرم آفتاب را تاب بیاورند. شب‌ها هم شکارچی‌های زیست‌بوم کویری می‌دانند که طعمه‌هایشان جایی حوالی تاغی، مخفی شده‌اند. تاغ‌زارها، جنگل‌های رنگ‌پریده‌ای هستند که در پهنه کویر، حکم بهشت عدنی را دارند که جایگاه جاویدان زندگی هستند.
سیاه‌تاغ، زردتاغ، سفیدتاغ
تقریباً در همه پهنه‌های بیابانی و کویری ایران می‌شود درخت‌ها و درختچه‌های تاغ را دید که صبورانه در برابر شن‌ها و بادهای کویر مقاومت می‌کنند.
این گیاه از خانواده اسفناجیان است و چند گونه از آن در جغرافیای کشورمان وجود دارد. سیاه‌تاغ، زردتاغ، سفیدتاغ و تاغ گردآلود، چند گونه از تاغ‌هایی است که در ایران می‌روید. تاغ نسبت به گونه‌های گیاهی دیگر، در مبارزه با شن‌های روان، مقاومت و موفقیت بیشتری دارد. ارتفاع درختان تاغ گاه به 8 متر هم می‌رسد.
تنه تاغ محکم و چروکیده است و پوستی به رنگ خاکستری روشن دارد. چوب درختچه تاغ با دوام و سنگین است. شاخه‌ها در گیاهان جوان، راست و در گیاهان مسن سر به زیر و افتاده هستند. برگ‌های درختچه تاغ، کوچک و فلس‌مانند هستند. گل‌های این گیاه در اردیبهشت و خرداد شکوفا می‌شوند و بیشتر به رنگ‌های زرد، سفید و صورتی هستند. گیاه به گل نشسته تاغ، منظره‌ای دیدنی را در بهار خلق می‌کند. بهار که بشود تقریباً در سرتاسر بیابان‌ها می‌شود درختچه‌های یکدست زرد و سفید تاغ را دید.
تاغ‌ها با شروع فصل سرما میوه (بذر) می‌دهند. درخت‌های 10 تا 20 ساله تاغ، بذر مناسبی برای رویش تولید می‌کنند. تولید بذر البته در درخت‌های پیرتر، بیشتر است. بذر تاغ آذر ماه کاملاً رسیده و آماده جمع‌آوری است. محلی‌ها روشی برای جمع‌آوری بذرهای تاغ ابداع کرده‌اند. آن‌ها کیسه‌های بزرگی ساخته‌اند و این کیسه‌ها را زیر شاخه‌هایی قرار می‌دهند که بذر دارند. با تکان دادن شاخه، بذرها داخل کیسه می‌ریزد. چون بذرها دارای رطوبت است محلی‌ها آن‌ها را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا خشک شود.
برای تولید نهال تاغ، لازم است بذرها از اواخر بهمن تا اواسط اسفند در خزانه کشت و آبیاری شود. کشت نهال‌های یکساله یا دو ساله تاغ در سه ماهه آخر سال انجام می‌شود.
ریشه‌های تاغ تا 16 متر در خاک نفوذ می‌کند. تاغ اساساً گیاه علوفه‌ای نیست اما در پناه خود محیطی ایجاد می‌کند که گیاهان علوفه‌ای بهتر بتوانند رشد کنند، هر چند سرشاخه‌های جوان تاغ، مورد علاقه چارپایان است. در بین انواع تاغ‌ها تاغ سفید خوش‌خوراک‌تر است. چرای تاغ‌ها در اواخر پاییز و فصل زمستان شروع می‌شود.
نبکاها، گلدان‌هایی در دل کویر
تاغ، سبزی مختصر بیابان‌های ایران است. رشد این گیاه در مناطق کویری سبب می‌شود خاک‌های ماسه‌ای سبک، کمتر در معرض فرسایش و باد رفتگی قرار بگیرد. از گیاه تاغ به عنوان بادشکن استفاده می‌شود. درخت تاغ به‌دلیل حفظ رطوبت خاک موجبات رشد و نمو سایر گیاهان طبیعی را فراهم می آورد به‌طوری که منطقه تاغ‌کاری شده پس از مدتی به صورت مرتع مشجری درمی‌آید که حتی می‌تواند مورد استفاده دام‌ها قرار گیرد. در مناطق کویری ایران، تاغ‌های فراوانی را می‌شود دید که تپه‌ای از شن و ماسه را در اطراف خود گیر انداخته‌اند. با پوشیده شدن اندام درختچه تاغ توسط شن‌ها، گیاه رشد عمودی پیدا می‌کند و از بالای تپه بیرون می‌زند و به رشد خود ادامه می‌دهد. گردشگرها به این تپه‌ها که درخت‌های تاغ، بالای آن رشد می‌کنند «نبکا» یا «گلدان کویر» می‌گویند.
نمادی برای مبارزه با بیابان‌زایی
نیم قرن پیش در یک حرکت ملی، کاشت تاغ به عنوان عاملی برای مقابله با شن‌های روان در پهنه وسیعی از کشور انجام شده است. عمده جنگل‌های تاغ به‌ویژه در مناطق شرقی ایران، حاصل همان پروژه است.
پروژه تثبیت شن در سال 1344 با آوردن 100 کیلوگرم بذر تاغ از شوروی سابق آغاز شد. بذرها در خزانه ایستگاه «حارث‌آباد» شهرستان سبزوار کشت شدند و پس از یک سال به بیابان‌های اطراف ایستگاه انتقال یافتند. کشت جنگلی تاغ در بیابان‌های حارث‌آباد سبزوار تجربه‌ای شد که کاشت این درخت در همه پهنه‌های بیابانی ایران بر اساس آن انجام گیرد. جنگل‌های دشت خارتوران شاهرود، دشت رباط خان طبس، جنگل کریزان قائن، جنگل حاجی میرک فردوس و جنگل کال سبز درونه کاشمر پهنه‌های بعدی بودند که زیر کشت تاغ رفتند. پس از آن، کار کشت تاغ در بخش‌های وسیعی از بیابان‌های کشور انجام شد.
50 سال پس از شروع پروژه کشت تاغ برای تثبیت شن‌های روان، بیش از یک میلیون و 200 هزار هکتار در استان‌های خراسان رضوی و جنوبی و نیز بیش از 2 میلیون هکتار پهنه‌های بیابانی کشور، میزبان درختچه‌های تاغ است؛ هرچند بهره‌برداری‌های غیر اصولی، در سال‌های اخیر، به جنگل‌های تاغ آسیب فراوان زده است. جنگل‌های تاغ نه فقط میراث طبیعی، بلکه نمادی از تلاش نسل پیش از ما، برای مقابله با بیابان‌زایی و حفظ آب و خاک کشور است.
