گنبد طلا، شاخص‌ترین بنا در شهر مشهد و بلکه تمام ایران است؛ زیباترین جلوه محبت اهل‌بیت(ع) در هنر معماری کشور امام زمان(عج). گنبد طلا، کلید ورود به عالم عرض حاجت است؛ باید حسش کنی تا بفهمی و نگاهش کنی تا دریابی. همه ایرانیان، از پیر و جوان، زن و مرد، خرد و کلان، گنبد طلا را می‌شناسند؛ اما شاید کمتر درباره تاریخ آن شنیده باشند؛ تاریخی که بازگوکننده سابقه ارادت است به امام مهربانی‌ها. این بار و در این نوشتار، می‌خواهیم به سراغ تاریخ بنایی برویم که از تمام بناهای موجود در ایران خوشبخت‌تر و شریف‌تر است و این شرافت، جز به واسطه میزبانی از ضریح مطهر امام هشتم(ع) نیست.
۱۲ قرن پیش اتفاق افتاد
احتمالاً شنیده‌اید که گنبد طلا، اصالتاً یک بنای چهارطاقی با گنبدی دوپوسته‌ای است که بر فراز ضریح مطهر ثامن‌الحجج(ع) ساخته شده. برخی معتقدند که قدمت بنای بقعه و گنبد، بسیار بیشتر از روزگاری است که از شهادت امام(ع) می‌گذرد؛ حتی تعدادی از مورخان، قدمت بنا را به هزار و ۱۰۰ سال پیش از شهادت آن حضرت می‌رسانند که به واقع، صحیح نیست. می‌دانیم که مأمون، دستور داد بر فراز گور پدرش، بنایی بسازند و هنگامی که مرتکب جنایت نابخشودنی به شهادت رساندن امام رضا(ع) شد، از باب عوام‌فریبی و شانه خالی کردن از مسئولیت این جنایت هولناک، دستور داد پیکر مطهر امام(ع) را در همان بقعه دفن کنند.
طبق گزارش اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس»، بنای اولیه، مربعی شکل بود و دیوارهای آن بیش از دو متر قطر داشت و سقف گنبدی بالای آن، کوتاه بود. به تدریج اقبال عمومی نسبت به مضجع شریف رضوی و حضور خیل زائران برای زیارت قبر عالم آل‌محمد(ع)، موجب شد تغییراتی در ساختمان حرم رقم بخورد و بنا به شکلی گسترده، دستخوش تحولات معماری شود. ظاهراً یک بار در دوره سامانی و دفعه بعد در عصر غزنوی، بنای بقعه متبرکه و در پی آن، ساختمان گنبد، مرمت و بازسازی شده است. این اقدام‌های عمرانی، توسط دولتمردانی مانند «بوبکر شهمرد» و «سوری بن معتز» صورت گرفت. ظاهراً بنای اولیه، با توجه به معماری عصر غزنوی، به بنای بقعه ارسلان جاذب در نزدیکی سنگ‌بست مشهد شباهت داشت و ارتفاع گنبد به اندازه فعلی آن نبود. با چنین مشخصاتی، گنبد حرم مطهر تا عصر تیموری دوام آورد و حتی با هجوم مغولان نیز آسیبی بدان وارد نشد. به این ترتیب، گنبد اول پایدار ماند تا در ادوار بعد، با گنبد دوم پوشیده شود.
سازنده گنبد دوم کیست؟
خوب است بدانید که از تاریخ ساخته شدن گنبد دوم که امروزه آن را با لایه‌ای از طلا پوشانده‌اند، اطلاع دقیقی در دست نیست. حدس مورخان این است که گنبد مذکور پس از دوره ایلخانی و پیش از دوره صفویه ساخته شد؛ اما چرا و چگونه؟ اگر زمان ساخت گنبد طلا را در محدوده مورد اشاره فرض کنیم، که فرض صحیحی هم هست، می‌توانیم بگوییم که این بنا، در دوره شاهرخ تیموری و در زمان ساخته شدن بناهای مُعْظَمی مانند مسجد گوهرشاد، شکل گرفت و ساخته شد. نویسنده «دائره‌المعارف آستان قدس رضوی» در این باره نظری نزدیک به واقعیت دارد. وی می‌نویسد: «با توجه به ارتفاع بلند گنبد و مناره‌های مسجد گوهرشاد، هر یک به ارتفاع ۶۸/۳۹ و ۵/۳۹ متر و نیز گنبد دارالسیاده به ارتفاع ۲۳ متر که در این دوره ساخته شد، گنبد آجری بقعه مطهر با ارتفاع کمتر از ۱۹ متر در کنار آن از نمود افتاد. شاید بتوان گفت در این زمان کسی چون قوام‌الدین شیرازی (معمار مسجد گوهرشاد) برای نمودار کردن حرم مطهر که نقطه عطف مجموعه معماری آستان قدس رضوی محسوب می‌شد، تدبیری اندیشید و با برآوردن ساقه‌ای بلند و متناسب با حجم بنا بر شالوده مربع بنای عصر غزنوی، گنبدی به ارتفاع ۲/۳۱ متر روی ساقه قرار داد». این دیدگاه، به نظر درست می‌آید و می‌توان آن را در برابر دیگر دلایل، از قدرت و قوام خوبی برخوردار دانست. به هر رو، ساخت گنبد فعلی، صرف نظر از ترمیم‌هایی که در ادوار بعدی روی آن انجام شد، به احتمال قوی در دوره تیموری انجام گرفت.
مطلا کردن گنبد
بر اساس گزارش‌های تاریخی تا سال ۹۴۰ هـ.ق، یعنی زمانی که شاه‌تهماسب یکم صفوی تصمیم به طلا کردن گنبد مطهر رضوی گرفت، رویه گنبد با کاشی سبزرنگی پوشانده شده بود. در این سال شاه صفوی برای ادای نذر خود، پس از پیروزی بر ازبکان مهاجم به مرزهای شمال‌شرقی ایران، با اهدای ۶۳ من طلا (معادل ۱۸۱ کیلوگرم) گنبد را تزئین کرد. ذکر این نکته لازم است که مطلّا کردن گنبد به این شکل، نخستین بار بود که در جهان اسلام اتفاق می‌افتاد و از نظر هنری، یک نقطه عطف محسوب می‌شد. طلاکاری گنبد با استفاده از صفحات مسی روکش شده با طلا انجام گرفت. ظاهراً نخستین طلاکاری گنبد، کتیبه‌ای به خط هنرمند خطاط این دوره موسوم به «عبدالحق سبزواری» داشته است که در دوره‌های بعد، جای خود را به کتیبه شاه‌عباس یکم داد که توسط خطاطان نامدار روزگار او ساخته شد.
نکته دیگری که باید در اینجا یادآوری شود، تزئیناتی است که زیر پوسته داخلی گنبد طلا اجرا شد؛ امروزه این بخش، به صورت کاملاً زیبا و مجلل، با آینه‌کاری‌های دقیق و هنرمندانه تزئین شده است؛ اما ظاهراً تا پیش از این اقدام که در دوره قاجار صورت گرفت، پوسته داخلی گنبد مطهر با نقاشی‌هایی بسیار زیبا تزئین شده بود؛ این موضوع در گزارش ابن‌بطوطه، جهانگرد مسلمانی که در قرن هشتم به مشهد آمد، ذکر شده است. برخی متون تاریخی از آقاحسن نقاش، هنرمند چیره‌دست دوره شاه‌تهماسب یکم، به عنوان نقاشی‌کننده پوسته داخلی گنبد یاد کرده‌اند. با این حال، به نظر می‌رسد که نقاشی‌ها چندان دوامی نداشته‌اند و به دلیل دود ناشی از شمع‌ها و پیه‌سوزهای متعددی که شبانگاه در بقعه مطهر روشن می‌شد، این آثار هنری آسیب می‌دید و نیازمند بازسازی می‌شد؛ چنان‌که اسکندربیک منشی در «عالم‌آرای عباسی» به این نکته اشاره می‌کند و می‌افزاید در دوره شاه‌عباس یکم نقاشی‌های زیر پوسته گنبد، تجدید و بازسازی شد. در دوره افشاری و عهد نادرشاه افشار نیز نقاشی‌ها را بازسازی کردند تا اینکه با آینه‌کاری در دوره قاجار و پنهان شدن نقاشی‌ها زیر آینه‌ها، اثری از آن‌ها باقی نماند.
گنبد طلا در دوره معاصر
یکی از حوادث تأثرآوری که در تاریخ گنبد طلا اتفاق افتاد، در ماجرای به توپ بستن حرم مطهر توسط نظامیان روسیه تزاری در نوروز سال ۱۲۹۱ خورشیدی رقم خورد. در این حمله، پنجره‌های گنبد طلا شکسته شد و ۱۸ گلوله توپ به نقاط مختلف گنبد اصابت کرد که تعمیر آن، چند سال به طول انجامید. اوایل دهه ۱۳۵۰ بود که تصمیم به نوسازی نمای گنبد طلا گرفته شد؛ مقدمات این کار تا سال ۱۳۵۷ خورشیدی فراهم گردید و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کار با سرعت آغاز شد و خرداد سال ۱۳۵۹ به پایان رسید. در این فرایند، تمام خشت‌های طلا را به ترتیب و با رعایت شماره‌گذاری از گنبد جدا کردند و پس از زیرسازی مناسب با بتن و میلگرد، به قطر ۲۰ سانتیمتر خشت‌های مسی زراندود را در جای اولش نصب کردند و امروز ما شاهد همان گنبد طلا هستیم.
