در سالروز شهادت باب‌الحوائج(ع) با حجت‌الاسلام دکتر محمدرضا جباری، دانشیار تاریخ اسلام مؤسسه امام خمینی(ره) درباره زمانه آن امام به گفت‌وگو پرداختیم که از نظر می‌گذرانید.
حجت‌الاسلام جباری در ابتدا با بیان شرایط و دوره امامت امام موسی کاظم(ع) می‌گوید: عصر امامت امام کاظم(ع) پس از شهادت پدر بزرگوارشان در سال 148 هجری شروع و تا سال 173 هجری ادامه پیدا کرد. دوران امامت آن حضرت(ع) با روی کار آمدن بنی‌عباس و دوران خلافت سفاک‌ترین خلیفه عباسی، منصور دوانیقی مصادف بود. دوره این بزرگوار از نظر سیاسی بسیار حساس بود زیرا بنی‌عباس در صدد تثبیت خلافت خود بودند بنابراین هر گونه مانعی را از سر راه بر می‌داشتند.
عضو اتاق فکر تاریخ اسلام یادآور می‌شود: تاریخ گواه است که این افراد حتی به نزدیکان خود نیز رحم نکردند و افرادی مانند ابوسلمه، ابومسلم خراسانی و.... را که نقش بسیار مهمی در روی کار آمدن آنها داشتند، به گمان خطرساز بودن از میان برداشتند. بنابراین اسلام ستیزی در ذات عباسیان بود و امام(ع) با چنین افرادی رو به رو بودند. نوع برخورد عباسیان با علویان و شیعیان در تاریخ ثبت شده به طوری که زندانی کردن علویان و شیعیان در کوفه و قرار دادن آنها در زیر آوار نقل شده است. این برخوردها زمینه‌های قیام را فراهم می‌کرد.
این کارشناس تاریخ اسلام به برخی از این قیام‌ها نیز اشاره کرده و عنوان می‌کند: از قیام‌های مهم دوران امام موسی کاظم(ع) قیام حسین بن علی معروف به شهید فخ بود. همینطور قیام یحیی و ادریس که فرزندان عبدالله نحو افرادی مانند برادران محمد نفس زکیه و ابراهیم و در دوران هارون در برخی از مناطق اسلامی قیام کردند. امام کاظم(ع) در این دوره با مشکلات زیادی در پیشبرد اهداف شیعه مواجه بود و حفظ عزت شیعه و رهبری سیاسی آن حضرت بسیار ستودنی است.
دکتر جباری در ادامه با بیان برجسته‌ترین اتفاقات علمی عصر امام موسی کاظم(ع) تشریح می‌کند: امام موسی کاظم(ع) وارث دوران پدربزرگوارش امام صادق(ع) بود. نهضت علمی در دوره امام باقر(ع) و امام صادق(ع) آغاز شد. در دروان امام موسی کاظم(ع) رهبری علمی بسیار دشوار بود و می‌طلبید که امام(ع) با ظرافتی خاص اقدام کند. حدوداً در اوایل قرن دوم مواجهه‌ای بین خطوط فکری مهم آن دوره صورت گرفت. از طرفی گروه اهل حدیث با عقاید خاص همچون مسئله قدمت قرآن و در نقطه مقابل معتزله بودند که بازخورد عکس‌العمل آنها مخالف اهل حدیث بود.
این استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان می‌کند: امام کاظم(ع) مسئولیت رهبری جامعه اسلامی را در چنین فضایی به عهده داشت اما در روایاتی آمده که امام کاظم(ع) حدود مسایل شیعه را روشن کرد و اگر در کتب حدیث خود مانند اصول کافی دقت کنیم، روایات فراوانی را از این امام(ع) در زمینه‌های کلامی و فقهی مشاهده می کنیم. از روایات معروف آن حضرت می‌توان به روایاتی در مورد عقل و جهل اشاره کرد. حضرت(ع) توانست فضا را مطابق عقل و سنت نبوی هماهنگ کند و حرکت علمی آن حضرت در حوزه فقه و کلام اسباب دلگرمی مسلمانان را فراهم می‌کرد.
دانشیار تاریخ اسلام مؤسسه امام خمینی(ره) با اشاره اینکه امام کاظم(ع) بخشی از زندگی خود را در زندان گذراند، عنوان می‌کند: اگر چه مدت زندانی بودن آن حضرت را 14 سال ذکر کرده‌اند ولی در تاریخ این 14 سال را به طور مستمر نداریم، اما بنا بر روایات تاریخی آخرین زمان زندانی شدن آن حضرت در دوره هارون الرشید در سال 179 هجری قمری تا سال 183 است که تاریخ شهادت ایشان است. ایشان چهار سال آخر عمر خود را به صورت مستمر زندانی بود و در نهایت به دست یحیی بن خالدبرمکی به شهادت رسید. البته قبل از آن در دوره هادی عباسی و مهدی عباسی یعنی از سال 158تا170 و دوران هارون عباسی از 170تا193 امام(ع) به عناوین مختلف به اسارت برده می‌شد و این اسارت‌ها در دوران خلافت هارون بیشتر بود.
حجت‌الاسلام جباری در پایان به نحوه هدایت مسلمین در آن زمان نیز اشاره کرده و اضافه می‌کند: در این دوره‌های محدود حضرت(ع) برای هدایت جامعه روش‌های خاصی داشت. امام موسی کاظم(ع) اصحاب و شاگردانی تربیت کرده بود که روایات او را بین مردم بازگو می‌کرند و در این زمینه نقش مهمی داشتند. این افراد می‌شنیدند، می‌نوشتند و به مردم انتقال می‌دادند. آنها به عنوان نایب امام(ع) عمل می‌کردند. گروه دوم به عنوان وکلا و نمایندگان رسمی امام، به طور پنهانی در شهرهای مختلف شیعه نشین حضور داشتند. یکی از دستاوردهای مهم عصر امام کاظم(ع) توسعه جریان وکالت بود که البته از عصر امام صادق(ع) شروع شده بود و در دوره امام کاظم(ع) گسترش پیدا کرد.
