به گزارش قدس آنلاین، حجت الاسلام والمسلمین محمد عالم‌زاده نوری در سه سوال، مکتب تربیتی نجف و نسبت آن با انقلاب اسلامی را تشریح کرد که مشروح آن را در ادامه می خوانید:
ابتدا تعریفی از مکتب تربیتی نجف ارایه دهید و مشخصات ویژه آن را ذکر کنید؟
پاره‌ای از اندیشمندان و مفسران قرآن کریم از جمله علامة طباطبایی؛ سه مدل تربیتی را برای رشد اخلاقی و کسب فضایل ذکر کرده‌اند. اول: تربیت نفوس به غایات دنیوی؛ دوم: تربیت نفوس به غایات اخروی و سوم: طریق محبت و معرفت.
روش اول: تربیت با تأکید بر دست‌یابی به غایات صالح دنیوی و صفات ستوده میان مردم است. این همان روشی است که «اخلاق فلسفی» بر آن بنا شده و با عنوان «حکمت عملی» در یونان باستان پدید آمده است. علامه طباطبایی؛ معتقد است: گرچه برخی از آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت: به‌ظاهر بر غایات دنیوی و توجه به مدح و ستایش مردم اشاره دارد، اما در حقیقت بازگشت این بیانات به ثواب و عقاب اخروی است. نمونه‌هایی از این نوع در متون زیر مشاهده می‌شود:
وَ لَو أَنَّهُم أَقامُوا التَّوراةَ وَ الإِنجیلَ وَ ما أُنزِلَ إِلَیهِم مِن رَبِّهِم لَأَکَلُوا مِن فَوقِهِم وَ مِن تَحتِ أَرجُلِهِم؛
و اگر آنان تورات و انجیل و آنچه از جانب پروردگارشان به سویشان نازل شده است را به‌پا می‌داشتند، قطعاً از بالای سرشان [برکات آسمانی] و از زیر پاهایشان [برکات زمینی، برخوردار می‌شدند و روزی] می‌خوردند.
وَ مَن أَعرَضَ عَن ذِکری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنکاً وَ نَحشُرُهُ یَومَ القِیامَةِ أَعمی؛
و هر کس از یاد من روی‌گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می‌کنیم.
ادفَع بِالَّتی هِیَ أَحسَنُ فَإِذَا الَّذی بَینَکَ وَ بَینَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمیمٌ؛
بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است، مانند دوستی گرم و صمیمی است.
و لاتَنازَعُوا فَتَفشَلُوا وَ تَذهَبَ رِیحُکم وَ اصبِرُوا؛ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرین؛
و نزاع و کشمکش نکنید، تا سست نشوید، و قدرت (و شوکت) شما از میان نرود! و صبر و استقامت ورزید که خداوند با صابران است.
وَ لَمَن صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِک لَمِن عَزمِ الامُورِ؛
و هر که صبر کند و درگذرد، مسلّماً این [خویشتن‌داری، حاکی] از ارادة قوی [در] کارهاست.
وَ حَیثُ ما کنتُم فَوَلُّوا وُجُوهَکم شَطرَهُ لِئَلایکونَ لِلنَّاسِ عَلَیکم حُجَّةٌ؛
و هر جا بودید، روی خود را به سوی مسجد الحرام کنید! تا مردم، دلیلی بر ضدّ شما نداشته باشند.
وَ لَو أَنَّ أَهلَ القُری آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَیهِم بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الأَرضِ وَلکِن کَذَّبُوا فَأَخَذناهُم بِما کانُوا یَکسِبُون؛
و اگر اهل آبادی‌ها، ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می‌گشودیم، ولی (آنها حق را) تکذیب کردند ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.
فَبِما رَحمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُم وَ لَو کُنتَ فَظًّا غَلیظَ القَلبِ لاَنفَضُّوا مِن حَولِکَ؛
به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [مردم] نرم (و مهربان) شدی، و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می‌شدند.
وَ یا قَومِ استَغفِرُوا رَبَّکُم ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ یُرسِلِ السَّماءَ عَلَیکُم مِدراراً وَ یَزِدکُم قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُم؛
و ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوی او بازگردید، تا (باران) آسمان را پی در پی بر شما بفرستد و نیرویی بر نیرویتان بیفزاید.
وَ إِن تَصبِرُوا وَ تَتَّقُوا لایَضُرُّکُم کَیدُهُم شَیئاً؛
اگر استقامت و پرهیزگاری پیشه کنید، نقشه‌های آنان [کافران]، به شما زیانی نمی‌رساند.
إِن تَصبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأتُوکُم مِن فَورِهِم هذا یُمدِدکُم رَبُّکُم بِخَمسَةِ آلافٍ مِنَ المَلائِکَةِ مُسَوِّمینَ؛
آری، اگر استقامت و تقوا پیشه کنید، و دشمن به همین زودی به سراغ شما بیاید، خداوند شما را به پنج هزار از فرشتگانِ نشانْ‌دار یاری خواهد داد.
روش دوم تربیت اخلاقی با تأکید بر دست‌یابی به غایات صالح اخروی است. این روش، همان روش پیامبران الهی است که در قرآن کریم و کتب آسمانی گذشته به‌وفور مشاهده می‌شود.
إِنَّ الله اشتَری مِنَ المُؤمِنِینَ أَنفُسَهُم وَ أَموالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ؛
خداوند از مؤمنان، جان‌ها و مال‌هایشان را خریداری کرده، که در برابرش بهشت برای آنان باشد.
إِنَّما یوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجرَهُم بِغَیرِ حِسابٍ؛
صابران اجر و پاداش خود را بی‌حساب دریافت می‌دارند.
إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُم عَذابٌ أَلِیمٌ؛
مسلّماً ستمکاران عذاب دردناکی دارند.
الله وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخرِجُهُم مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کفَرُوا أَولِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخرِجُونَهُم مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ؛
خداوند، ولیّ و سرپرست کسانی است که ایمان آورده‌اند؛ آنها را از ظلمت‌ها، به‌سوی نور بیرون می‌برد. و کسانی که کافر شدند، اولیای آنها طاغوت است که آنها را از نور به‌سوی تاریکی‌ها بیرون می‌برد.
روش سوم ـ که اختصاص به قرآن کریم دارد و برخی آن را «طریقة احراقیه» نامیده‌اند ـ عبارت است از تربیت مبتنی بر توحید و عبودیت خالص، نیز مبتنی بر حب عبودی و ترجیح جانب پروردگار بر بندگان که با ایجاد یک آمادگی علمی و عملی برای قبول اخلاق فاضله و معارف الهی صورت می‌گیرد؛ یعنی پدید آوردن اوصاف و علومی که موضوع رذایل را برمی‌دارد و از اساس، مانع پدید آمدن آن می‌شود؛ و آنها را نه رفع که دفع می‌کند.
در این روش، ایمان به خدا (نگاه موحدانه و باور به این حقیقت که هرچه قدرت و عزت و مالکیت است از خداست و هیچ کس غیرخدا مالک چیزی نیست) راهبرد کسب فضایل و زدودن رذایل اخلاقی از ساحت نفس و عمل است؛ زیرا تمام رذیلت‌ها ریشه در ترس و طمع دارد و این دو ناشی از این باور است که دیگران منشأ اثر دانسته شده‌اند. اگر این باور در انسان به‌وجود آید که همة قدرت (منشأ ترس) و همة آنچه باعث عزت می‌شود (منشأ طمع) و همة ملک آسمان و زمین از آن خداست و هیچ چیز جز خدا در بهروزی و سعادت انسان تأثیر ندارد، در این صورت گرفتار رذیلت‌ها نمی‌شود و به جای آن، اوصاف و ملکات نیک همچون صداقت، قناعت، خیرخواهی، وفای به عهد و... جایگزین می‌شود.
مکتب تربیتی نجف بر اساس این روش سوم که ویژه‌ی قرآن کریم است شکل گرفته و با تقویت ایمان و عبودیت به رشددهی و تعالی‌بخشی به شخصیت متربیان می‌پردازد. بزرگان مکتب نجف همه از عالمان و فقیهان و مفسران قرآن کریم هستند و تلاش کرده‌اند که همین شیوه‌ی قرآنی را به احسن وجه پیاده سازند.
رابطه این سه مدل تربیتی چگونه است؟ آیا این روش‌ها در عرض همدیگر هستند و با هم منافات دارند؟ آیا دو مدل اول در مکتب نجف استفاده نمی‌شود؟
با نظر به ظاهرِ کلامِ علامة طباطبایی؛ این سه مدل، قسیم و در عرض یکدیگر دیده می‌شوند؛ اما بعضی اینها را سه مرحلة طولی از فرایند تربیت دانسته‌اند که به‌تناسب درجات معرفت و ایمان افراد در نظر گرفته شده و بر هم ترتب دارند.
علامه طباطبایی؛ نیز در رساله الولایه نسبت انسان‌ها با دین را در این سه مرتبه چنین تصویر می‌کند:
هرگاه یکی از عامة مردم را تصور کنیم که میل و رغبت به دنیا و کارهای آن دارد شب را در فکر تدبیر معاش خویش به روز می‌آورد و تمام اندیشه‌اش این است که چگونه داد و ستد و خرید و فروش کند و فردا کجا رود و با چه کسی دیدار کند...، از اعمال صالحه و کارهای نیک آنچه را که مزاحم دنیای او نباشد انجام می‌دهد. پس نزد چنین کسی دنیا اصل است و دین فرع آن. به همین جهت گاهی رفتار او با گفتارش و علم او با عملش تضاد دارد؛ مثلاً می‌بینی که می‌گوید همانا خداوند شنوا و داناست و در عین حال مرتکب هر گناه و منکری می‌شود و ترک واجب می‌کند... پس اینان یک دسته از مردم‌اند و آن هم مقام و عملشان است.
هنگامی که یکی از زاهدان و عابدان را تصور کنیم... محبت دنیا و اندوه معاش را از دل خویش بیرون می‌کند و همتی جز زهد و کناره‌گیری از دنیا ندارد و به طمع رسیدن به رضا و خشنودی خداوند به انجام کارهای نیک و به تهذیب نفس می‌پردازد و... همة اینها را از ترس آتش و عذاب سرمدی و به طمع بهشت و نعمت پایدار انجام می‌دهد... د. پس چنین کسی پایین‌تر از مرتبه علم به خداوند قرار دارد و متوقف در مرتبه عمل است... چنین کسی تنها دارای عمل صالح و ثواب و پاداش درخور است و بالاتر از این به او داده نمی‌شود... این دسته با دستة نخست از نظر علم مشترک‌اند و به لحاظ عمل با آنها تفاوت دارند.
اما هنگامی که یکی از محبان و مشتاقان خداوند را در نظر آوریم... او تنها خداوند را مقصود سعی و تلاش خود قرار می‌دهد و او را طلب می‌کند... از همه چیز دل برمی‌گیرد و بر نفس خود توجه کرده و به تهذیب و پاک‌سازی آن و آراستنش به فضایل اخلاقی و اعمال صالح و دوری از آنچه مایة هلاک و نابودی است و گریز از مهلکات می‌پردازد؛ زیرا خداوند سبحان به چنین کاری فرمان داده است و او این کارها را دوست می‌دارد و انجام می‌دهد؛ اما نه به طمع رفتن به بهشت و نه از بیم افتادن در آتش، بلکه تنها برای خدا و خشنودی او و البته در انجام این کارها هیچ پاداشی و ستایشی هم انتظار ندارد.
یکی از محققان نیز به حدیث زیر استناد کرده و اصطلاحات دیگری برای این مراحل برگزیده است:
«الإِیمَانُ حَالاتٌ وَ دَرَجَاتٌ وَ طَبَقَاتٌ وَ مَنَازِلُ؛ فَمِنهُ التَّامُّ المُنتَهَی تَمَامُهُ؛ ومِنهُ النَّاقِصُ البَیِّنُ نُقصَانُه؛ ومِنهُ الرَّاجِحُ الزَّائِدُ رُجحَانُهُ. قُلتُ: إِنَّ الإِیمَانَ لَیَتِمُّ وَ یَنقُصُ وَ یَزِید؟ قَال: نَعَم»
ایمان حالات و درجات و طبقات و منازلی دارد؛ مرتبه‌ای از آن ایمان تامی است که به نهایت رسیده است، مرتبة دیگر ایمان ناقص است، و مرتبة دیگر ایمان فزاینده است که رجحانش بیشتر است. راوی می‌گوید به امام عرض کردم: یعنی ایمان، کامل و ناقص و افزایش دارد؟ حضرت فرمودند: آری.
اصطلاحاتی که از این حدیث استخراج شده به این ترتیب است:
ـ مرحلة اول: مرحلة پیش از ایمان؛ مرحلة هواپرستی و اخلاد الی الارض؛
ـ مرحلة دوم: مرحلة منفعت‌گرایی دنیوی یعنی درجة ایمان ناقص، که ویژگی آن پای‌بندی به منافع دنیاست؛
ـ مرحلة سوم: مرحلة منفعت‌گرایی اخروی یعنی درجة ایمان فزاینده که ایمان عبید و تجار است؛
ـ مرحلة چهارم: مرحلة خداگرایی یعنی درجة ایمان تام که ایمان احرار است.
وی افزون بر استناد به آیة شریفة «فَآتاهُمُ اللهُ ثَوابَ الدُّنیا وَ حُسنَ ثَوابِ الاخِرةِ وَ اللهُ یُحبُّ المُحسِنینَ» اصطلاحات قرآنی «دار الدنیا، دار الآخرة، دار السلام (عند ربهم)» و نیز «الحیاة الدنیا، الحیاة الاخرة و الحیاة الطیبة» را بر این مراحل تطبیق کرده است.
در مرحلة اول شخص هنوز به ساحت ایمان وارد نشده و تربیت اخلاقی جایی ندارد؛ بلکه به تبیین مبانی ایمان توحیدی نیاز دارد تا به مراتب آغازین ایمان وارد شود.
در مرحلة دوم از نقطة صفر مرزی ایمان عبور شده ولی ایمان همچنان در حد لقلقة لسان است. به همین جهت توصیة به ایمان، با آثار دنیویِ آن همراه می‌گردد:
إِنَّمَا الحَیاةُ الدُّنیا لَعِبٌ وَ لَهوٌ وَ إِن تُؤمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤتِکُم أُجُورَکُم وَ لایَسئَلکُم أَموالَکُم، إِن یَسئَلکُمُوها فَیُحفِکُم تَبخَلُوا وَ یُخرِج أَضغانَکُم؛
زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی است. و اگر ایمان آورید و تقوا پیشه کنید، پاداش‌های شما را می‌دهد و اموال شما را نمی‌طلبد، چرا که هرگاه اموال شما را مطالبه کند و حتّی اصرار نماید، بخل می‌ورزید و کینه و خشم شما را آشکار می‌سازد.
وَ لَقَد صَدَقَکُمُ الله وَعدَهُ إِذ تَحُسُّونَهُم بِإِذنِهِ حَتَّی إِذا فَشِلتُم وَ تَنازَعتُم فِی الامرِ وَ عَصَیتُم مِن بَعدِ ما أَراکُم ما تُحِبُّونَ، مِنکُم مَن یُریدُ الدُّنیا وَ مِنکُم مَن یُریدُ الاخِرَة؛
خداوند، وعده خود را به شما، تحقق بخشید در آن هنگام که دشمنان را به فرمان او، به قتل می‌رساندید (و این پیروزی ادامه داشت) تا اینکه سست شدید و در کار خود به نزاع پرداختید و بعد از آنکه آنچه را دوست می‌داشتید (از غلبه بر دشمن) به شما نشان داد، نافرمانی کردید. بعضی از شما، خواهان دنیا بودند و بعضی خواهان آخرت.
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا ضَرَبتُم فی سَبیلِ الله فَتَبَیَّنُوا وَ لاتَقُولُوا لِمَن أَلقی إِلَیکُمُ السَّلامَ لَستَ مُؤمِناً تَبتَغُونَ عَرَضَ الحَیاةِ الدُّنیا؛ فَعِندَ الله مَغانِمُ کَثیرَةٌ، کَذلِکَ کُنتُم مِن قَبلُ فَمَنَّ الله عَلَیکُم؛
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که در راه خدا گام می‌زنید (و به سفری برای جهاد می‌روید)، تحقیق کنید. و به‌خاطر اینکه سرمایة ناپایدار دنیا (و غنایمی) به‌دست آورید، به کسی که اظهار صلح و اسلام می‌کند نگویید: «مسلمان نیستی» زیرا غنیمت‌های فراوانی (برای شما) نزد خداست. شما قبلاً چنین بودید و خداوند بر شما منّت نهاد (و هدایت شدید).
سَیَقُولُ المُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقتُم إِلی مَغانِمَ لِتَأخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعکُم؛
هنگامی که شما برای به‌دست آوردن غنایمی حرکت کنید، متخلّفان (حدیبیه) می‌گویند: «بگذارید ما هم در پی شما بیائیم.
لَقَد رَضِیَ اللَّهُ عَنِ المُؤمِنینَ إِذ یُبایِعُونَکَ تَحتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فی قُلُوبِهِم فَأَنزَلَ السَّکینَةَ عَلَیهِم وَ أَثابَهُم فَتحاً قَریباً وَ مَغانِمَ کَثیرَةً یَأخُذُونَها وَ کانَ الله عَزیزاً حَکیماً وَعَدَکُمُ الله مَغانِمَ کَثیرَةً تَأخُذُونَها فَعَجَّلَ لَکُم هذِهِ وَ کَفَّ أَیدِیَ النَّاسِ عَنکُم وَ لِتَکُونَ آیَةً لِلمُؤمِنینَ وَ یَهدِیَکُم صِراطاً مُستَقیماً؛
خداوند از مؤمنان هنگامی که در زیر آن درخت با تو بیعت کردند راضی و خشنود شد؛ خدا آنچه را در درون دل‌هایشان (از ایمان و صداقت) نهفته بود می‌دانست؛ از این رو آرامش را بر دل‌هایشان نازل کرد و پیروزی نزدیکی به‌عنوان پاداش نصیب آنها فرمود و (همچنین) غنایم بسیاری که آن را به دست می‌آورند و خداوند شکست‌ناپذیر و حکیم است! خداوند غنایم فراوانی به شما وعده داده بود که آنها را به‌دست می‌آورید، ولی این یکی را زودتر برای شما فراهم ساخت و دست تعدّی مردم [دشمنان] را از شما بازداشت تا نشانه‌ای برای مؤمنان باشد و شما را به راه راست هدایت کند.
وَ مَن یَتَّقِ الله یَجعَل لَهُ مَخرَجا وَ یَرزُقهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ وَ مَن یَتَوَکَّل عَلَی الله فَهُوَ حَسبُهُ إِنَّ الله بالِغُ أَمرِهِ قَد جَعَلَ الله لِکُلِّ شَی‌ءٍ قَدراً.
هرکس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌کند، و او را از جایی که گمان ندارد روزی می‌دهد و هر کس بر خدا توکّل کند، خدا برای او کافی است. خداوند فرمان خود را به انجام می‌رساند و خدا برای هر چیزی اندازه‌ای قرار داده است.
قرآن در این مرحله در تبیین اصل «توحید» و تثبیت «ایمان» بر منفعت‌های دنیوی تکیه می‌کند و متناسب با ظرفیت وجودی متربی، مطلوب او را که همان منافع دنیوی است در افقی بالاتر می‌گیرد و از او می‌خواهد برای رسیدن به آن تلاش کند؛ وقتی مخاطب به قصد رسیدن به آن منافع تا بدان نقطه بالا رفت، ایمان و معرفتش تعمیق می‌یابد و برای رسیدن به افق‌های برتر تلاش می‌کند.
در این مرحله ایمان را نه بَدیل دنیا بلکه راه رسیدن به نعمات دنیوی و منافع مادی دانسته و معلوم می‌دارد که تنها از این مسیر می‌توان بدان دست یافت.
ممکن است متربی به بهانة منافع دنیوی وارد عرصة ایمان شود و اندکی از زمین فاصله گیرد؛ ولی می‌توان افق‌های برتر را پیش روی او گشود و او را به جایگاهی که شایستة کرامت انسانی اوست رهنمون ساخت. در این نگاه متربی چونان فردی است که سال‌ها خود را در آب‌انبارِ تنگ و تاریکِ خانه‌باغی که ایوانش ناظر به مناظر زیبای طبیعت و ساحل دریاست محبوس داشته، هرچه از نور و روشنایی برایش می‌گویند درنمی‌یابد و هرچه از او می‌خواهند برای دیدن خرمی‌های طبیعت به ایوان خانه درآید، از جای برنمی‌خیزد! ناگزیر برای تحریک وی غذایی را که دوست می‌دارد در ایوان قرار می‌دهند و از او می‌خواهند خودش برای بردن غذایش بالا بیاید. بوی مطلوب غذا و شدت گرسنگی او را ناچار به ایوان می‌کشاند؛ در این مرحله او تنها به نیت برداشتن غذا به ایوان در آمده است ولی تجلی نور و شکوه زیبایی‌های طبیعت چنان هوش از سر او می‌برد که غذا را فراموش می‌کند و محو تماشای مناظر می‌شود. اینک تنها خواستة او این است که راهی برای رفتن به طبیعت خرم و ساحل دریا بیابد و خود را بدانجا برساند.
در مرحلة سوم برخلاف مرحلة پیشین بر آثار اخروی تأکید می‌شود:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا هَل أَدُلُّکُم عَلی تِجارَةٍ تُنجیکُم مِن عَذابٍ أَلیمٍ؛
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! آیا شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از عذاب دردناک رهایی می‌بخشد؟
وَ لَو أَنَّ أَهلَ الکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَکَفَّرنا عَنهُم سَیِّئاتِهِم وَ لأدخَلناهُم جَنَّاتِ النَّعیمِ؛
و اگر اهل کتاب ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، گناهان آنها را می‌پوشانیم و آنها را در باغ‌های پرنعمت بهشت، وارد می‌سازیم.
مرحلة چهارم راهکار اصلی تربیت اخلاقی و شاهراه تربیتی قرآن کریم است و سایر راهکارها تمهیدی برای آن به‌شمار می‌رود.
أَ لَیسَ الله بِکافٍ عَبدَهُ وَ یُخَوِّفُونَکَ بِالَّذینَ مِن دُونِهِ؛
آیا خداوند برای (نجات و دفاع از) بنده‌اش کافی نیست؟ امّا آنها تو را از غیر او می‌ترسانند.
وَ ما لَکُم أَلا تُنفِقُوا فی سَبیلِ الله وَ لِلَّهِ میراثُ السَّماواتِ وَ الارضِ لایَستَوی مِنکُم مَن أَنفَقَ مِن قَبلِ الفَتحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذینَ أَنفَقُوا مِن بَعدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلا وَعَدَ الله الحُسنی وَ الله بِما تَعمَلُونَ خَبیرٌ؛
چرا در راه خدا انفاق نمی‌کنید در حالی که میراث آسمان‌ها و زمین همه از آن خداست. کسانی که قبل از پیروزی انفاق کردند و جنگیدند (با کسانی که پس از پیروزی انفاق کردند) یکسان نیستند. آنها بلندمقام‌تر از کسانی هستند که بعد از فتح انفاق و جهاد کردند و خداوند به هر دو وعدة نیک داده و خدا به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.
وَ لایَحسَبَنَّ الَّذینَ یَبخَلُونَ بِما آتاهُمُ الله مِن فَضلِهِ هُوَ خَیراً لَهُم؛ بَل هُوَ شَرٌّ لَهُم سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَومَ القِیامَةِ وَ لِلَّهِ میراثُ السَّماواتِ وَ الارضِ وَ الله بِما تَعمَلُونَ خَبیرٌ؛
کسانی که بخل می‌ورزند، و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده، انفاق نمی‌کنند، گمان نکنند این کار به سود آنها است بلکه برای آنها شر است. به‌زودی در روز قیامت، آنچه را نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقی به گردنشان می‌افکنند. و میراث آسمان‌ها و زمین، از آن خداست و خداوند، به آنچه انجام می‌دهید، آگاه است.
در این مرحله راهکار تربیتی «حب عبودی» و «ایمان توحیدی» است.
شبیه این الگوی مفهومی به زبان دیگری نیز آمده است. برخی از محققان از سه گرایش طولیِ مترتّب با عنوان «خودمداری دنیایی»، «خودمداری عقبایی» و «خدامداری» یاد کرده‌اند:
در هر یک از این ابعاد (ترس، نیاز، محبت) دو نوع گرایش اصلی را می‌توان مشاهده کرد: خودمداری در برابر خدامداری. نوع نخستِ هر یک از سه بُعد، وضعیتی است که فرد در واقع برای خود با خدا رابطه دارد. به دلیل مشکلی که خودش دارد، نگران است؛ نیاز به خدا دارد تا با کمک او نیاز خود را برطرف کند؛ و چون خدا به او کمک می‌کند، پس خدا دوست داشته می‌شود.
خودمداری در هر یک از ابعاد سه‌گانة این الگو، به دو نوع دنیایی و عقبایی تقسیم می‌شود: در خودمداری دنیایی، فرد، به دنبال پیامدی فوری در زندگی خود است، مانند اینکه از نازل شدن بلا بترسد یا به کمک و مداخلة خداوند کریم در دست یافتن به هدفی در زندگی امید داشته باشد. یا خدا را دوست دارد؛ چون روزی‌رسان است و به او منافعی می‌رساند. این در حالی است که در خودمداری عقبایی، نگاه فرد، عمدتاً به پیامدهای ارتباط با خدا در جهان پس از مرگ یا آخرت است، مانند اینکه از عذاب جهنم بترسد و یا به قرارگرفتن در بهشت و برخوردار شدن از نعمت‌های آن [طمع داشته باشد] و یا به خاطر هدایت شدن، به خداوند متعال، محبت داشته باشد.
نوع دوم هر یک از سه بُعد (یعنی خدامداری)، وضعیتی است که فرد در واقع برای خود خداست که با خدا رابطه دارد: به دلیل بزرگی خداوند، نگران و ترسان است؛ به خود خدا نیاز دارد؛ و چون خدا دوست‌داشتنی است، او را دوست دارد.
گویا این طبقه‌بندی، از تفسیر آیة ۳۲ سورة فاطر الهام گرفته شده باشد.
ثُمَّ أَورَثنَا الکِتابَ الَّذِینَ اصطَفَینا مِن عِبادِنا فَمِنهُم ظالِمٌ لِنَفسِهِ وَ مِنهُم مُقتَصِدٌ وَ مِنهُم سابِقٌ بِالخَیراتِ بِإِذنِ اللَّهِ، ذلِکَ هُوَ الفَضلُ الکَبیر؛
سپس این کتاب (آسمانی) را به گروهی از بندگان برگزیدة خود به میراث دادیم؛ از میان آنها عده‌ای بر خود ستم کردند، و عده‌ای میانه‌رو بودند، و گروهی به اذن خدا در نیکی‌ها (از همه) پیشی گرفتند، و این، همان فضیلت بزرگ است.
امام صادق ۷ در تفسیر این آیة مبارک فرمودند:
الظَّالِمُ یَحُومُ حَومَ (حَولَ) نَفسِهِ وَ المُقتَصِدُ یَحُومُ حَومَ (حَولَ) قَلبِهِ وَ السَّابِقُ یَحُومُ حَومَ (حَولَ) رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.
ظالم [در آیة شریفه] پیرامون خود می‌گردد، مقتصد [در آیه] کسی است که پیرامون قلب خود می‌گردد و سابق [در آیه] کسی است که پیرامون پروردگارش می‌گردد.
همچنین در بیانی که به پیامبر اسلام ۹ نسبت داده شده، قلب آدمیان به سه نوع: «مشغول به دنیا»، «مشغول به آخرت» و «مشغول به خدا» تقسیم شده است.
القلبُ ثلاثةُ انواع؛ قلبٌ مشغولٌ بالدنیا و قلبٌ مشغولٌ بالعقبیٰ و قلبٌ مشغولٌ بالمَولیٰ؛ امّا القلبُ المشغولُ بالدُّنیا فَلَه الشّدّةُ و البلاء، و امّا القلبُ المشغولُ بالعقبیٰ فَلَه الدّرجاتُ العُلیٰ، و امّا القلبُ المشغولُ بالمولیٰ فَلَهُ الدّنیا و العُقبیٰ و المَولیٰ؛
قلب آدمیان بر سه گونه است؛ قلبی که به دنیا مشغول است و قلبی که به آخرت مشغول است و قلبی که به پروردگار مشغول است؛ دلی که به دنیا مشغول است گرفتار شدت و بلاست و دلی که به آخرت مشغول است درجات برتری دارد و دلی که به پروردگار مشغول است هم دنیا و هم آخرت و هم خدا را دارد.
با پذیرش این مراحل سه‌گانه برای ایمان، به‌صورت طبیعی انتظار می‌رود که شخص در هر مرحله، عملی متناسب با آن داشته باشد. ایمان مرحلة اول (دنیاگرایی) عمل متناسب با خود را می‌طلبد و ایمان مرحلة دوم (آخرت‌گرایی) عمل متناسب خود را و ایمان مرحلة سوم (خداگرایی) عمل متناسب خود را.
پیش از ایمان، عمل، برخاستة از تحریک غرایز و امیال است و شبیه عمل حیوانات، مکانیکی و تقریباً بی‌اختیار صادر می‌شود. در مرحلة اولِ ایمان، پای خدا به میان باز می‌شود و عمل، رنگ الهی می‌گیرد؛ اما خدا وسیله‌ای برای رسیدن به منافع عاجل دنیوی است. در مرحلة بعد، عمل به نیت رسیدن به منافع آجل اخروی صادر می‌شود و در مرحلة نهایی، عمل کاملاً الهی است و هیچ پاداشی در آن ملاحظه نشده است.
نسبت مکتب تربیتی نجف با انقلاب اسلامی چیست؟ آیا دستاورد تربیتی این مکتب در تراز نهضت امام خمینی و در افق تمدن‌سازی اسلامی است یا نیاز به تکمیل و ترمیم دارد؟ آیا عالمانی مانند علامه طباطبایی به عنوان برترین دست‌پروردگان مکتب نجف، انقلابی تلقی می‌شوند و با معارف انقلاب اسلامی همراه هستند؟
ویژگی اندیشمندانی مانند امام خمینی، علامه طباطبایی و شاگردان بزرگ ایشان این است که در اندیشه آنان «امکان جمع میان ایمان و معنویّت با حضور فعال اجتماعی و کنشگری در اجتماع» وجود دارد و پشتوانه های عمیق نظری یافته است.
بر اساس نگاه حضرت امام (ره) و علامه طباطبایی، رشد و سلوک معنوی در بستر اجتماع شکل می گیرد، و از اساس دوگانه «با خدا بودن» و یا «با مردم بودن» کاملا منحل شده است، مرحوم علامه طباطبایی اخلاق عزلت‌گزین و اجتماع‌گریز را روشی انحرافی می‌دانند که ناشی از دور شدن جریان اخلاق اسلامی از خاندان عترت علیهم السلام است.
زندگی شخصی خود علامه طباطبایی هم شاهد همین موضوع است؛ علامه طباطبایی علاوه بر تربیت شاگردان بزرگی مانند شهید مطهری، شهید بهشتی، آیت الله مصباح یزدی، آیت الله جوادی آملی، آیت الله خوشوقت، آیت الله حسینی تهرانی، آیت الله سعادت‌پرور، آیت الله ابراهیم امینی، آیت الله خزعلی، آیت الله مظاهری، آیت الله نوری همدانی، آیت الله امامی کاشانی، آیت الله مومن قمی، آیت الله مهدوی کنی، آیت الله محمدی گیلانی و ... که هریک استوانه‌های فکری یا معنوی این انقلاب بودند مهم‌ترین جلوه‌های انقلابی بودن و انقلابی زیستن را در زندگی فردی خود داشت و شخصا یک عنصر مجاهد فداکار بسیجی بود.
از منظر امامین انقلاب اسلامی بسیج به معنای آمادگی برای اقدام در صحنه‌های نیاز است. یعنی جایی که دفاع از اسلام پاسداری از مکتب اهل بیت نیاز به مجاهدت و فداکاری و ایثار دارد شخص بدون تکلف حضور داشته باشد و زیر بار مسئولیت برود. این حضور در صحنه و آمادگی برای مجاهدت گاهی در میدان نبرد نظامی است و گاهی در میدان علم و گاهی در میدان کار و سازندگی یا در میدان سیاست و اقتصاد است. هر طلبه یا عالمی که پایبند به ارزشهای انقلاب و آمادۀ حضور در عرصۀ مبارزۀ فرهنگی و سیاسی با استکبار و پیشوایان کفر باشد به واقع بسیجی است. به بیان رهبر انقلاب «تفکر بسیجی ترکیبی است از ایمان عمیق، تلاش مخلصانه، هشیاری در شناخت دشمن، گذشت و ایثار در برابر دوست و ایستادگی و مقاومت شجاعانه و خستگی‌ناپذیر» «بسیج یعنی به صحنه آمدن و به میدان آمدن. چه میدانی؟ میدان چالش‌های حیاتی و اساسی. میدان‌ها و چالش‌های اساسی زندگی چیست؟ فقط آن وقتی است که به کشوری حمله شود و مردم آن کشور به صحنه بیایند تا از مرزهای خودشان دفاع کنند؟ البته که نه! آن وقتی هم که نسل برگزیدۀ یک ملت احساس می‌کنند از قافلۀ دانش عقب مانده‌اند و باید علاجی بکنند، جای بهمیدانآمدن است. آن وقتی هم که احساس بشود پایه‌های یک زندگی مطلوب و عادلانه در کشور احتیاج به تلاش دارد تا ترمیم و یا استوار شود، جای بهمیدانآمدن است. آن وقتی هم که جبهه‌های فکری و فرهنگی دنیا برای تسخیر ملتها با ابزارهای فوق مدرن می‌آیند تا ملتی را از سابقه و فرهنگ و ریشه‌ی خود جدا کنند و به راحتی آن را زیر دامن خودشان بگیرند، جای بهمیدانآمدن است همۀ اینها انسان‌هایی را می‌طلبد که نیاز را احساس کنند؛ آدمهای گیج و غافل و سرگرم نیازهای حقیر اصلاً این نیازها را احساس نمی‌کنند. بعد از احساس نیاز، آمادگی است. همه آماده نیستند از راحتی و حضور پای بخاری گرم در زمستان یا کولر خنک در تابستان صرف‌نظر کنند؛ همه حاضر نیستند برای خودشان دشمن بتراشند؛ همه حاضر نیستند در یک راه دشوار عرق بریزند و سنگلاخ‌ها را بنوردند؛ انسانی با همت و با اراده می‌خواهد. پس عزم و اراده‌ی کار کردن و گذشت از راحتی و آسایش هم یک شرط است».
با این تعریف علامه طباطبایی حقیقتا یک نیروی بسیجی حاضر در صحنه است که دفاع از دین و مکتب اهل بیت (ع) آرام و قرار از او برداشته بود و روح ایمان و توحید در وجودش – که از مکتب تربیتی نجف کسب کرده بود - او را به مبارزه پی‌گیر فکری و فرهنگی با شیاطین و طواغیت عصر خود برمی‌انگیخت. به قول مرحوم آیة‌الله خوئی با اینکه می‌توانست حلقه گرم فقه و اصول برقرار کند و برای خود اعتبار و منزلتی کسب نماید با برگزاری درس تفسیر قرآن کریم «تضحیه» کرد، یعنی خودش را فدایی و قربانی کرد و از نظر شخصیت اجتماعی ساقط شد.
علامة طباطبائی در اوج بحران‌های فکری و اعتقادی به قم آمد و کار عظیم احیاگرانة خود را که مصداق یک مجاهدت بزرگ اجتماعی بود آغاز نمود و تحولی بزرگ در جهت بازگشت به قرآن در میان اجتماع به خصوص نسل جوان حوزه و دانشگاه ایجاد کرد.
شناخت علامه طباطبایی از زمان بی‌نظیر است:
«عصر علامه طباطبائی در تمام دورة ۱۲۰۰ سالة سنت فلسفة اسلامی عصر خاصی بود. جهان اسلام به مرحلة جدیدی وارد شده بود، یعنی با جهان متمدن غرب آشنا شده بود و فرآورده‌های آن از جمله اندیشه‌های فلسفی مستمراً وارد عالم اسلام می‌شد. از جملة این اندیشه‌ها و به ویژه اندیشه‌ای که تعارض آشکار با تعالیم دینی داشت، کتب مارکسیسم با جهان‌بینی مادی بود. مضافاً، بر اثر همین آشنایی با جهان غرب، یکی از مظاهر آن تمدن که گسترش سطح مواد در میان اجتماع است نیز به جهان اسلامی راه یافته بود... د. فرآورده‌های فکری و فلسفی غرب تنها به بازار اهل علم وارد نمی‌شد، بلکه اقشار وسیعی از جامعه به ویژه جوانان و دانش آموختگان جدید نیز از آنها با خبر می‌شدند و تحت تأثیر آنها قرار می‌گرفتند. و در عالب موارد نتیجة این آشنایی‌ها تزلزل ایمان و اعتقادهای دینی سنتی افراد بود. خلاصه این که روزگار علامة طباطبائی و ده‌ها سال بعد از او را می‌توان عصر هجوم آرا و اندیشه‌ها و دوره شبهات فکری و دینی نامید.
طبیعی است در چنین اوضاعی احیای فلسفة اسلامی و تعالیم فلسفی اسلام یک نیاز حیاتی و اساسی برای تفکر دین و جامعة مسلمان بود. علامة طباطبائی این نیاز را تشخیص داد و چنان که خود می‌گوید، به انگیزة رفع این نیاز بود که از تبریز به قم هجرت نمود».
علامه طباطبائی کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» را در درجة اول به منظور دفع شبهات مادی می‌نویسد، اگر چه در طی آن یک دوره فلسفه اسلامی را نیز بیان می‌کند. این کتاب که با حواشی روشن‌گر برجسته‌ترین شاگرد او (استاد مطهری) در پنج جلد منتشر می‌شود، به خوبی از عهده مقصود بر می‌آید و جداً در میان نسل جدید مؤثر واقع می‌شود و به یکی از آثار جاودان در فلسفة اسلامی بدل می‌گردد.
علامه طباطبائی در بسیاری از حوزه‌های فکر دینی به طرح بحث‌های جدید پرداخته است. بحث‌هایی که در گذشته یا اصلاً سابقه‌ای نداشته یا اگر داشته بدان گستردگی و اهمیتی که در آثار او مورد نظر است، محل التفات نبوده است. هم چنان‌که در آثار آن دسته از عالمان معاصر او نیز که فاقد نگاه احیاگرانه بوده‌اند عنایتی به این بحث‌ها نشده است. اهم این بحث‌ها عبارتند از: حقوق زن، ارث، حکومت، مسائل مربوط به اجتماع نظیر: نسبت انسان و اجتماع، رشد انسان در اجتماع، عنایت اسلام به اجتماع و اجتماعی بودن اسلام در جمیع شئونش، آزادی، تحول و تکامل اجتماعی اسلامی، نسبت دین و سعادت دنیوی و اعتقادی بودن - و نه جغرافیای و سیاسی بودن - مرز در کشور اسلامی، مباحث فلسفة تاریخ همچون: حقیقی بودن وجود جامعه (اصالت فرد و اصالت اجتماع) و پیروزی نهایی دین حق، نسبت اسلام با نیازهای ثابت و متغییر انسان و مانند آن.
این تلاش‌های مجاهدانه، امتداد همان روح ایمان و توحید و قوت عبودیت و بندگی است که در مکتب توحیدی نجف به متربی القا می‌شود و تا سفر چهارم سلوک که سفر فی الخلق بالحق است جاری و ساری می‌ماند. بله؛ کسانی که این سیر کمالی را تا سفر چهارم طی نکرده‌اند و هنوز در مراحل قبل هستند ممکن است این بروزات اجتماعی را نداشته باشند.
منبع: خبرگزاری حوزه
انتهای پیام/
