این جملات بخشی از سخنان حجت‌الاسلام مرتضی وافی، مدیر بنیاد بین‌المللی صحیفه سجادیه و مدیر مؤسسه خانه خورشید است که به مناسبت سالروز شهادت امام سجاد(ع) با قدس در میان گذاشته و مشروح آن در ادامه تقدیم حضورتان می‌شود.
سیره و سبک زندگی امام سجاد(ع) متأثر از چه شرایطی بوده و این شرایط چقدر در شکل‌گیری نهضت دعا توسط ایشان برای هدایت امت تأثیرگذار بود؟
شناخت ائمه اطهار(ع) بر اساس سه محور تعریف می‌شود: نخست سیر تاریخی و شرح حال اهل بیت(ع) و مسائل معاصر آن حضرات(ع)؛ اگرچه آن‌ها مأموریت‌ها و وظایفشان را در مسیر امامت انجام می‌دادند اما شرایط پیرامونی، ظرفیت‌ها، محدودیت‌ها و مصلحت‌هایی را پیش می‌آورد که ائمه(ع) آن‌ها را نیز در نظر می‌گرفتند.
بر این اساس امام سجاد(ع) که در سال ۳۸ هجری متولد شدند، نزدیک به دو سال وجود مقدس امیرالمؤمنین(ع) را درک کردند و پس از آن حدود ۱۰ سال در کنار امام مجتبی(ع) پرورش یافتند و حدود ۱۰ سال هم در عصر امامت پدرشان امام حسین(ع) ورود کردند و تا سال ۶۱ هجری و عاشورای حسینی در محضر سیدالشهدا(ع) بودند.
مقطع دوم حیات آن امام همام پس از سیدالشهدا(ع) تا ورود به مدینه است، چراکه ایشان رهبری نهضت عاشورا را پس از پدرشان سیدالشهدا(ع) تا زمان بازگشت به مدینه‌النبی بر عهده گرفتند که مقطعی بسیار حساس بود و درنهایت مقطع سوم که با حضور حضرت زین‌العابدین(ع) در مدینه‌النبی آغاز شده و تا هنگام شهادتشان ادامه دارد.
نگاه ما نیز بیشتر به مقطع سوم زندگانی امام سجاد(ع) است که اهمیت بسیار دارد، یعنی ۳۵ سال مجاهدت سیدالساجدین(ع) و زمینه‌سازی فعالیت‌های مختلف اعم از تربیت دانشمندان و مفسران قرآن و آغاز یک نهضت علمی به عنوان بخشی از جریان معرفتی ائمه(ع).
اشاره داشتید برای شناخت امامان معصوم(ع) باید بر سه محور تمرکز داشت، محورهای بعدی که با آن‌ها می‌توان بهتر به ابعاد سیره امام سجاد(ع) پی برد کدام‌اند؟
گام دوم برنامه معرفتی ائمه(ع) آن است که در سیره نظری و عملی آن حضرات(ع) به الگو دست یابیم و با نگاه الگویی به آن‌ها بنگریم و در مسیر زندگی قدم در راه این اولیای الهی بگذاریم.
گام سوم رسیدن به مقام معرفت به اهل بیت(ع) است که به‌واسطه آن انسان به باور و ایمان خاصی می‌رسد و نشانه‌هایی دارد مثل آنکه بدانیم ائمه(ع) به اذن خدا در عالم همه‌کاره هستند و هر چه خیر هست از در خانه آن‌ها تقسیم می‌شود و این به دلیل آبرویی است که در درگاه خدا دارند؛ علاوه بر این، عبادات ما از مسیر آن‌ها اوج می‌گیرد و بالا می‌رود؛ آن‌ها مؤمنانی هستند که اعمال ما را می‌بینند و شاهد و نظاره‌گر ما هستند.
از این منظر و با چنین افق دیدی امام سجاد(ع) چه برنامه‌های بلندمدتی را در نهضت علمی فرهنگی خود دنبال می‌کردند و با این نهضت چه برکاتی را به شیعه ارزانی داشتند؟
نهضت فرهنگی بلندمدت، وسیع و عمیق از سوی امام سجاد(ع) در این مقطع اجرا شد و این لازمه کار و مأموریت حضرت(ع) بوده است.
ایشان هم جایگاه رفیع علمی دارند و به این واسطه رهبر فکری جامعه شده‌اند و هم بیان بدیع و هم قالب و روش جدیدی را برای انتقال معارف و آموزه‌های دینی در پیش گرفتند و در این مسیر شاگردان برجسته‌ای را تربیت کردند تا ایشان را در پیشبرد این نهضت یاری کنند و در دیگر سو درزمینه دستگاه خلافت جائر و نیز علمایی که مرعوب و وابسته حاکمان شده بودند هشدار و انذار داشتند.
با چنین رویکردی، نهضت علمی فرهنگی را در پیش گرفتند که مهم‌ترین بُعد این نهضت تکیه ایشان بر قالب دعا بود که بخشی از آن در «صحیفه کامله سجادیه» آمده؛ کتابی که از آن به «اُخت القرآن»، «زبور آل محمد(ص)»، «انجیل اهل بیت(ع)» و «قرآن صاعد» تعبیر می‌شود و مشتمل بر ۵۴ دعاست و برای همین به آن صحیفه کامله سجادیه می‌گوییم؛ چون فرقه‌هایی وجود دارند که تعدادی از این دعاها را دارند همچون فرقه زیدیه.
البته روایات و نیز ادعیه بر جای مانده از امام سجاد(ع) بیش از این تعداد است، چنان‌که ۱۰ مورد مستدرک صحیفه سجادیه منتشر شده شامل صحیفه ثانیه، صحیفه ثالثه، صحیفه رابعه و نیز کتاب‌های دیگر که در برخی از آن‌ها تا ۱۸۲ دعا از امام سجاد(ع) را ملحق کرده‌اند؛ این یعنی بخش عمده نهضت فرهنگی امام سجاد(ع) بر تربیت انسان‌ها از مسیر دعا و نیایش متمرکز بوده است.
این گنجینه دعایی که در بسیاری از عرصه‌ها راهگشا و نقشه راه است، به چه شیوه‌ای مدون شده و به دست ما رسیده است؟
بخشی از این دعاها املای حضرت زین العابدین(ع) هستند. باید توجه داشت کمتر دعایی به این عظمت داریم که دو فرزند از امام معصوم(ع) آن‌ها را نوشته باشند اما دعاهای حضرت(ع) را هم امام باقر(ع) و هم زیدبن علی(ع) مکتوب می‌کردند.
بخشی نیز در حال دعا و مناجات حضرت(ع) خوانده شده و کسانی در پی این بوده‌اند که این حال مناجات را ببینند و این ادعیه را منتقل کنند و بنابراین مکتوبشان کرده‌اند، بخشی هم در مجامع خوانده می‌شده است یعنی در اجتماعات مردمی مثل تشرف به حج و پیاده رفتن‌های حضرت(ع) با کاروان‌های حجاج و خواندن دعاها در جمع که توسط همراهان و اطرافیان ثبت شده است. البته جاهایی نیز بوده (به نقل رواة حلقه‌ها) که امام سجاد(ع) در حلقه‌های دعا و معرفتِ در مسیر، حضور نمی‌یافتند اما در کنار آن‌ها به دعا مشغول می‌شدند و گویی پاسخ سؤالات آن‌ها در مباحت مربوط به معاد، توحید و... را در لسان دعا می‌داده‌اند.
اما در باب چرایی انتخاب این قالب می‌توان گفت شاید مهم‌ترین دلایل انتخاب قالب دعا برای بیان معارف نورانی دینی توسط حضرت زین‌العابدین(ع) این باشد که بهترین نوع ارتباط با فطرت انسان‌ها همین زبان دعاست و پیروان فرقه‌ها، مذاهب و تفکرات مختلف در جنبه دعا و نیایش و مناجات می‌توانند با یکدیگر ارتباط بگیرند و اساساً دعا می‌توانسته محور وحدت و همدلی شود.
امام سجاد(ع) در دعاهای خود اقشار مختلف را مخاطب قرار داده‌اند، این شیوه حضرت چه کارکردهایی دارد و در پی پرده برداشتن از چه حقایقی است؟
حضرت سیدالساجدین(ع) در چهار عرصه برای انسان‌ها سخن گفته‌اند؛ بخشی دعاهای ایشان درباره ارتباط انسان با خود است، بخشی ناظر به ارتباط انسان با دیگران، همچون دعای مکارم‌الاخلاق یا همان دعای بیستم صحیفه سجادیه؛ بخشی از دعاهای امام(ع) به ارتباط با محیط پیرامونی نظارت دارد مثل دعای زمان رعد و برق و... و بخشی هم به رابطه انسان با خدا اختصاص دارد، طبیعی است در این روابط چهارگانه مخاطبان، به حالات و موقعیت‌های مختلف آن‌ها توجه داشته‌اند.
دعاهای امام سجاد(ع) چند ویژگی خاص دارد؛ نخست آنکه از جان و دل برمی‌خیزد یعنی کسی که با دعاهای حضرت(ع) ارتباط می‌گیرد گویی حرف دلش را در بهترین وضعیت می‌زند؛ دوم آنکه دعاهای صحیفه سیر دارد، از مشکل آغاز کرده و به مسائل پیرامونی این مشکل می‌پردازد و سپس راهکارهای حل آن را تبیین می‌کند... حضرت با این جنس از بیان، نسخه عملی برای حل مشکلات عرضه کرده‌اند. مهم آنکه امام سجاد(ع) با دعاهای خود بینش و نگاه مخاطب را تنظیم و مهندسی می‌کنند.
طبیعی است این دعاها در موضع بلا و اضطرار و بحران‌ها هم راهگشاست و برای این مواضع نیز به انسان نسخه می‌دهد.
دعاهای امام سجاد(ع) برای مواقع بحران و ابتلا به بلایا چه چاره‌گشایی‌هایی از مخاطبان خود می‌کند؟
سه چهار دعا از حضرت(ع) داریم که در بحران‌های امروز جامعه ما نیز راهگشاست از قبیل بحران‌های اخلاقی و مشکلات هویتی انسان که در پی گمشده خود است و در میان این همه افکار و مکاتب و فراز و نشیب‌های علمی مبتلا و گرفتار شده؛ یکی از بهترین دعاهای رفع‌کننده این خلأ دعای بیستم صحیفه سجادیه است که دعایی عجیب و دقیق برای رفع این بحران انسان امروزی بوده و نسخه‌ای کامل و پیشرفته برای درمان این بلیه محسوب می‌شود.
حضرت همچنین دعایی برای رفع ابتلائات دنیایی دارند که نگرش و دید انسان را تنظیم می‌کند؛ دعای هفتم صحیفه که رهبری نیز در بلیه کرونا به آن توصیه کردند.
همچنین است دعاهای ایشان که در زمینه دشمن و فعالیت‌های ددمنشانه و توطئه‌های آن به یادگار مانده، همچون دعای «دفع کید الاعداء» یا همان دعای چهل و نهم صحیفه سجادیه که به‌ویژه برای جوامع اسلامی امروزی که درگیر فتنه‌های دشمنان هستند، بسیار درس‌آموز و راهگشاست. در کنار صحیفه سجادیه، رساله الحقوق امام سجاد(ع) هم آموزه‌های فراوان دارد و حضرت(ع) در آن ۵۰ حق را برمی‌شمارند.
بحران دیگر بشر امروز، بحران معرفتی است، مثل نگرش انسان به معاد، قیامت، توحید و خداباوری که برای رفع همه آن‌ها می‌توانیم از ادعیه حضرت سجاد(ع) بهره‌مند شویم.
