وقوع این حادثه مهم تاریخی ریشه در تحولات سیاسی چند قرن اخیر دارد و عوامل اصلی و فرعی و داخلی و خارجی در ایجاد آن نقش داشته است.
از جمله مهمترین علل و عوامل، داخلی: ادامه ی مبارزات استقلال طلبانه ی مردم بعد از استبداد صغیر، ضعف حاکمیت دولت قاجاریه و عدم وجود کابینه ی دولت در زمان وقوع حادثه (حکومت ناصرالملکی) و دخالت های دول خارجی به ویژه روس و انگلیس در ایران و علل خارجی همچون قرارداد 1907 م. و ایجاد دو منطقه نفوذ روس و انگلیس در ایران، تأثیر بحران ها و شرایط حساس بین المللی (صلح مسلح) و دوران قبل از جنگ جهانی اول و اهداف مقطعی و خاص انگلیس و علی الخصوص روس در ایران بوده است. از این رو با ذکر نکات مهمی از کتاب تاریخ و جغرافیای شهر مشهد به موشکافی نسبی این جریان می پردازیم.
با فتح تهران روس ها که از سقوط محمدعلی شاه و گسترش روزافزون نفوذ انگلیسی ها در ایران ناراحت و نگران بودند، برای ابقای نفوذ و حفظ منافع در ایران به بهانه حمایت از منافع اتباع روس در ایران به تحریک و دخالت در ایران پرداخته و معاهده و حضور شوستر آمریکایی را بهانه قرار داده و به ایران اولتیماتوم دادند. خراسان و مشهد در این زمان از شرایط خاص برخوردار بود و فعالیت مشروطه طلبان مشهد، که به سبب شرایط حاکم بر استان باعث شده بود تا دیرتر از دیگر مناطق وارد معرکه شوند، شدت یافته بود، زمینه ی ناآرامی در شهرهای مختلف استان بویژه مشهد را فراهم ساخت. این ناآرامی ها بر اثر رویدادهای حاصل از استبداد صغیر و فروپاشی آن، افتتاح مجلس دوم، قتل عام مردم تبریز، استخدام شوستر و عزل او افزایش یافت، به طوری که در ماه های اول 1327 ق، هنگام ورود رکن الدوله علینقی میرزا والی جدید خراسان، هرج و مرج در مشهد بالا گرفت، تا آنجا که کنسول روس و انگلیس نیز در مشهد تامین جانی نداشتند. چنانکه با افزایش ناامنی دولت های روس و انگلیس مصمم به افزایش نیروهای خود در مشهد شدند و روسها در 29 ربیع الآخر 1327 تعدادی نیرو به مشهد اعزام کردند.
با افزایش ناامنی، روس ها به تقاضای ژبیژا سرکنسول روس در مشهد و برای سرکوبی مشروطه خواهان و پشتیبانی از طرفداران محمدعلی شاه مخلوع، در اوایل محرم 1330 ق قشونی مرکب از قزاق ها و قورخانه و توپخانه را به مشهد اعزام نمودند که این نیروهای جدید به دستور رکن الدوله علینقی میرزا والی خراسان در محل قزاقخانه و سربازخانه و باغ خونی و گل خطمی و سایر عمارات عالیه در حوالی ارگ مشهد استقرار یافتند و بدین ترتیب با ورود 1300 قزاق جدید روس و چهار عراده توپ بزرگ و تجهیزات، تعداد نیروهای روس به 2000 نفر رسید و بر تجهیزات آنان افزوده شد.
در چنین شرایطی که با ورود نیروهای جدید روس بر عصبانیت مردم و ناآرامی مشهد افزوده شده بود، انگلیسی ها با آگاهی از شرایط و با هدف جلوگیری از نفوذ روسیه در ایران و ممانعت از اجرای نقشه های توسعه طلبانه روس ها، درصدد تحریک احساسات دینی مسلمانان علیه روسیه برآمدند، تا با ایجاد منفوریت روس در میان مسلمانان مانع از اجرای اهداف روس ها و حرکت آن ها به طرف هند شوند. لذا در این هنگام سید محمد یزدی طالب الحق، برادرزاده ی سیدضیاء الدین طباطبایی، از مخالفان مشروطه و عمال وابسته به خود را که به مشهد تبعید شده بود را وارد میدان کردند و با حمایت پنهانی از او، تحریکات را افزایش دادند. روس ها نیز یوسف خان هراتی، یکی از سران شورش را که از عوامل کهنه کار و وابسته به انگلیس بوده و در این زمان خود را ظاهراً به روس ها وابسته کرده بود و از مخالفان سرسخت مشروطه به شمار می آمد و در سفارتخانه روسیه در مشهد به سر می برد وارد معرکه کردند.
نمایندگان روس و انگلیس که پنهانی از یوسف خان هراتی و عاملان شورش حمایت می کردند، از طرف دیگر به ظاهر کارگزاری حکومت خراسان را برای ایجاد امنیت تحت فشار قرار می دادند.
با افزایش ناآرامی و هرج و مرج در مشهد، ژابیژا سرکنسول روس که هوادار محمدعلی شاه بود و سعی در جلوگیری از گسترش دامنه شورش در مشهد را داشت، سردار یوسف خان هراتی را که با شورشیان ارتباط داشت از کنسولگری روس اخراج کرد.
اوضاع مشهد با ورود محمد نیشابوری (قوش آبادی) از گناباد که با بیست تن از یارانش به یوسف خان هراتی پیوسته و در حرم امام رضا (ع) به هواداری از محمدعلی شاه بست نشسته بود، وخیم تر شد. پس از چندی یوسف خان هراتی که در مدرسه علمیه میرزا جعفر به مدت شش روز متحصن شده بود و جرأت خروج از آنجا را نداشت، با تحریک روس ها و انگلیس ها از مدرسه خارج شده و با اتحاد به طالب الحق متفقاً مشروطه را کند به حساب آورده، سلطنت محمدعلی شاه را به رسمیت شناختند. چند روز بعد طالب الحق و نایب علی اکبر نوغانی و پیروانش و جمعی از اوباش در تکیه متصل به گنبد خشتی در نوغان مجلس مشابهی آراستند و همانند جمع یوسف خانیان به مخالفت با مشروطه و دفاع از محمدعلی شاه پرداختند.
پس از آنکه دامنه اعتراضات وسعت گرفت، هر دو دسته با دار و دسته های خود به طرف حرم حرکت کردند. دار و دسته ی طالب الحق و نایب علی اکبر نوغانی و پسرش و دیگر همراهان پس از عبور از پایین خیابان وارد اماکن متبرکه شده و در مسجد گوهرشاد و صحن کهنه استقرار یافتند. و یوسف خان هراتی و محمد نیشابوری و اسماعیل ترشیزی نیز با افرادشان در صحن نو به ویژه اتاق های فوقانی آب انبار و اتاق سردر و دالان جواهرفروشی ها و بازار کلاهدوزها را جایگاه خود قرار دادند و نواحی اطراف حرم و اماکن متبرکه را به تصرف درآوردند و آن را مبدل به دژی ساخته و در آن پناه گرفتند و شروع به غارت خانه ها و بازارها نمودند.
با افزایش ناآرامی ها در مشهد پاکلوسکی سفیر روس در ایران از دابیژا سرکنسول روس در مشهد خواست تا به تحریکات و ناامنی ها خاتمه دهد. دابیژا نیز ژنرال ردکوا را به فرماندهی سپاهیان روس منصوب کرد و ردکو با چهارصد پیاده نظام وارد مشهد شد. آخرین اعلامیه روس ها توسط ردکو در دو روز قبل از واقعه منتشر شد و حجت را بر مردم تمام کرد که شاه مخلوع، محمد علی شاه، دیگر برنمی گردد. لذا بهتر است همه متفرق شوند و همه در امانند بجز یوسف خان هراتی و پس از موعد معین دولت روس با قوه قهریه عمل خواهد کرد.
اوضاع بسیار هراس انگیز شده بود. سربازان روس در کوچه و بازار گشت می زدند و سعی در برقراری امنیت داشتند؛ اما شورشیان تبعیت نمی کردند. در پی آن روس ها در روز دهم ربیع الثانی 1330 ق طی پیغامی که فرستادند درخواست نمودند چنانچه تا دو ساعت به غروب ان افراد شورشی خلع سلاح نشوند و متفرق نگردند و دکاکین باز نشوند، عملیات نظامی آغاز و در این صورت ممکن است بناهای آستان قدس هم ویران گردد.
رفت و آمد واسطه ها، با توجه به وقایع پشت پرده به نتیجه ای نرسید و یوسف خان و همراهانش حاضر به تمکین نشدند. هیچ کس باور نداشت که روسیه دست به چنین اقدامی بزند.
روس ها در روز دهم ربیع الآخر مصادف با دهم فروردین 1289 ش برای اجرای عملیات آماده شده و با آرایش نظامی تمام شرایط را برای یک تهاجم تدارک دیده بودند. حرم امام رضا (ع) توسط سربازان روس به دستور دابیژا محاصره گردید. متقابلاً نیروهای طالب الحق و نوغانی دو مناره گوهرشاد و دو گلدسته ی صحن کهنه و ساعت بزرگ با دو طرف بست بالا خیابان و وسط بازار بزرگ و نیروهای یوسف خان سردر صحن نو با دو طرف بست پایین را سنگربندی کرده بودند. سرانجام دو ساعت مانده به غروب روز شنبه دهم ربیع الآخر 1330 ق با خاتمه یافتن ضرب الاجل، به دستور ژنرال ردکو و از روی نقشه نیروهای روس با سی عراده توپ مسلسل که در جاه های مختلف مشهد کار گذاشته بودند، تیراندازی به طرف حرم را آغاز کردند.

اغاز گلوله باران
روس ها در نخستین اقدام در تیراندازی به طرف گنبد موفق نبودند و عقیده ی ایرانی ها مبنی بر عدم تأثیر گلوله باعث اغتشاش فکری توپچیان روس گردید، لذا ردکو دستور داد گلوله ها را با روغن مقدس آغشته کنند و در شلیک های بعدی موفق شدند. آن ها قصد داشتند یک ضلع از گنبد را تخریب کنند تا گنبد سقوط نماید، اما این امر محقق نشد و گلوله های شلیک شده جز در پوشش اول گنبد نفوذ نکرد و حتی به پوشش داخلی نیز نرسید.
بمباران به مدت دو ساعت ادامه داشت و 367 گلوله توپ شربنل به طرف حرم و اماکن متبرکه شلیک شد. ابری از گرد و غبار قهوه ای رنگ از در و دیوارهای ویران برخاست و در حالی که صدای خرد شدن قطعات کاشی های طلایی و لاجوردی و سبز در زیر چکمه های سربازان روس به گوش می رسید، روس ها از شکاف دیوارها به صحن وارد شده و از آنجا به طرف مرقد امام (ع) تاختند. مردم با شروع تیراندازی به داخل حرم پناهنده شده و درهای حرم را بسته بودند، ولی با ورود نیروهای سواره و پیاده به صحن و شکسته شدن درها، از روی بام و داخل صحن و مقابل پنجره فولاد مورد هدف قرار گرفتند و روس ها که با چند عراده توپ از خیابان علیا وارد صحن شده بودند، حرم مطهر، توحیدخانه مبارکه و مردم را به گلوله بستند. در این میان بیشتر کشته و زخمی ها مردم عادی بودند و با شروع درگیری طالب الحق و یوسف خان هراتی از در صحن و اطراف بازار سنگتراش ها متواری شدند.
سرانجام با وساطت مرتضی قلی خان، متولی باشی آستانه، آتش بس برقرار شد و در عصر یکشنبه 11 ربیع الآخر روس ها اجازه گردآوری کشته ها و زخمی ها را دادند. اما افراد کشته شده را در حرم نگه داشتند و به بهانه پیدا کردن مخفی شدگان قسمت های مختلف حرم از جمله خزانه، کتابخانه، تحویلخانه و دارالضیافه را مورد تفتیش قرار دادند. در این بین حرم مطهر به مدت چهار روز در تصرف روس ها بود و آن ها با اسب به داخل صحن ها رفت و آمد می کردند.

پس از تهاجم
در تهاجم به حرم مطهر خرابی ها و خسارات مالی زیادی وارد آمد و هیجده نقطه از گنبد مطهر سوراخ گردید و قسمت های مختلف از مسجد و حرم گلدسته ها و سردر و آینه کاری های داخل حرم تخریب شد و در جریان حمله روس ها به حرم مطهر، اشیاء قیمتی و غنایم زیادی نیز به غارت رفت که در تعداد آن اختلاف نظر وجود دارد.
مردم ایران از این بی حرمتی عظیم روس ها به مقدسات خود مبهوت و حیران گردیدند و احساسات مردم خفه شده بود و کسی قیام نکرد و فقط دولت اعتراضی ملایم به عمل آورد.
چند روز بعد از تهران تلگراف شد که آمد و رفت روس ها در صحن و مسجد ممنوع است، در واقع چون حکومت مرکزی قاجار نتوانست پس از این واقعه به سیاست کلی روسیه اعتراض نماید، بهتر دید که به روش عمل و رفتار افراد کنسولگری شکایت کند که با مخالفت نیکلسون، کاردار سفارت انگلیس در ایران، روبرو شد. به دنبال این ویرانگری، سلطان حسین میرزا نیرالدوله به حکمرانی خراسان منصوب شد. نیرالدوله در 19 جمادی الآخر به مشهد وارد گردید (19 فروردین 1289 شمسی). وی دستور داد تا مسببان شورش دستگیر و تبعید شوند و سپس برای مرمت آستان قدس رضوی اقدام کرد و با دعوت از اعیان و اشراف و اعضای آستانه به گردآوری کمک های مالی پرداخت و علاوه بر سی هزار تومان اهدایی خود تا سقف یکصد و ده هزار تومان جمع آوری شد و مرمت خرابی های آستانه آغاز گردید.
1. قصابیان، محمدرضا. تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، انصار، 1386.
2. طاهری، ابوالقاسم. جغرافیای تاریخی خراسان از نظر جهانگردان، تهران، انتشارات شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران، 1348.
3. کاویان، احتشام. شمس الشموس، مشهد، بی جا، 1354.
4. کاظم زاده، فیروز. روس انگلیس در ایران، تهران، سهامی کتاب های جیبی در ایران، 1354.
5. ساسانی، خان ملک. دست پنهان سیاست انگلیس در ایران، تهران، بابک، 1354.
6. لنزوسکی، جرج. رقابت روسیه و غرب در ایران، ترجمه اسماعیل رابین، تهران، جاویدان، 1353.
7. اولیا بافقی، شیخ حسین. آشوب آخرالزمان؛ نسخه خطی، 1330.
8. ادوارد براون، انقلاب ایران. ترجمه احمد دانش پژوه، تهران، معرفت 1329.