بی‌تردید و بنا به اعتراف صریح بسیاری از نویسندگان مشهور جهان، حکومت ایشان  نمونۀ کامل و تصویر روشنی از الگوی ادارۀ جامعه برمبنای عدالت، تکریم مردم، دوستی و محبت به زیردستان و توجه به نیازهای عموم مردم به‌ویژه مستمندان و فقراء بود، و چنان بود ‌که حاکمِ آن، دنیا را سه‌طلاقه کرده و هیچ چشم‎داشت و طمعی به مال دنیا نداشت و فقط به این‌دلیل زمام امور مردم را به دست گرفته بود که بتواند احکام و فرامین الهی را جاری سازد و از حقوق ستمدیدگان و مظلومان دفاع کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین دکترعلیرضا پیروزمند؛ قائم‌مقام فرهنگستان علوم‌اسلامی قم، زوایای کوچکی از نحوۀ حکومت‌داری امام‌علی(ع) را در این گفت‌وگو تبیین کرده است.

***

*چرا امام‌علی(ع) به اعتراف دوست و دشمن، جمع بین اضداد بودند؟

 یکی از مواردی‌که پذیرفتن زمام‌داری و حکومت بر مسلمین را از سوی امام‌علی(ع) مورد توجه قرار داده، اشارۀ صریح ایشان به این‌مسأله است که اگر برای احقاق حقّی و رفع ظلمی از مردم نمی‌بود، به هیچ‌وجه حکومت و خلافت را نمی‌پذیرفتم. هنگامی‌که امام‌علی(ع) چنین موضوعی را بیان می‌کنند، برای همیشۀ تاریخ به زمام‌داران و حاکمان سرزمین‌های اسلامی پیام می‌دهند که اگر در نظام‌اسلامی، عهده‌دار مسئولیت خاصّی شدید، آن را تنها وظیفه‌ای برای احقاق عدالت و رفع ظلم از زندگی محرومین و مستضعفین از سوی خداوند متعال بدانید و آگاه باشید که مسئولیت اجرایی، وظیفه‌ای دوچندان برای شماست که بیش از پیش زیر ذره‌بین خداوند متعال قرار می‌گیرد. اساساً اگر مسئولین در زمام‌داری رویکردی چون امام‌علی‌(ع) داشته باشند، به‌گونه‌ای دیگر به ایفای مسئولیت خود می‌پردازند و موارد حکومت‌داریِ مورد توجه اسلام را به‌خوبی رعایت می‌کنند. امیرالمؤمنین حاکمی است که در تمامی موارد، نگاهی متفاوت به زمام‌داری دارد. در برخوردهایی‌که از ایشان به یادگار مانده، ارشاد مردم و حتی معاندان به‌وضوح مشهود است.

 در کنار اینکه امام(ع) و برگزیدۀ خداوند متعال و سرآمد زاهدان عالم است، آن‌چنان به رعایت حقوق مردم حتی غیرمسلمانان اهتمام دارد که نه‌تنها کسانی‌که تحت ولایت ایشان، و محبّ حضرتش بودند، بلکه دشمنان و متخاصمان هم بر رعایت‌شدنِ حقوق انسانی افراد در جامعه اذعان داشته‌اند. امام‌علی(ع) جمع بین اضداد است؛ امامی‌که می‌تواند رحمت و قاطعیّت را درکنار هم و توأمان با هم به نمایش بگذارد، با سست‌پیمانان و منافقان به‌گونه ای رفتار ‌کند که کسی یارای نجات و حمایت از آن‌ها را نداشته باشد و با منافقان و فتنه‌گران رفتاری بسیار قاطع، بصیر و بدون اغماض داشته باشد؛ به‌گونه‌ای‌که در برخورد با اصحاب صفین، جمل و نهروان، چنان قاطعیّت و بصیرتی از خود نشان می‌دهد که شیوه و روش ایشان، الگویی برای تاریخ اسلام می‌شود. یقیناً در برخورد با اصحاب جنگ‌های یادشده که در آن‌زمان از بزرگان اسلام محسوب می‌شدند، فقط قاطعیّت امام‌علی(ع) می‌توانست مانع تداوم فتنه‌ها و خونریزی‌های صورت‌گرفته شود. کسانی در مقاطع مختلف دوران کوتاه خلافت امام‌علی(ع) دربرابر ایشان ایستادند که از عقبۀ فرهنگی برخوردار بودند. اصحابی‌که از درون بیت پیامبر و صحابۀ او روبه‌روی امام‌علی(ع) ایستادند، در جهان اسلامِ آن‌روزها، ریشه‌دار و با نفوذ بودند. بنابراین  اگر شخصیّتی غیر از امیرالمؤمنین در رأس حاکمیّت می‌بود، توانایی إعمال‌قدرت، جسارت و اقتدار لازم برای برخورد با ایشان را نداشت. مردی‌که در سخت‌ترین نبردها دوشادوش پیامبر، بزرگترین افتخارات جهان اسلام را از آن خود می‌کند و یک‌تنه در مقابل انحرافات و جهل‌های به‌وجودآمدۀ بعد از رحلت پیامبر(ص) می‌ایستد، در مواجهه با ایتام آن‌قدر با رحمت و عطوفت است که هم خود و هم دیگران فراموش می‌کنند که او ولی‌امر و امام‌مسلمین است. هنگامی‎‌که برای کمک و محبت به یتمیان، وارد خانۀ یکی از آن‌ها می‌شود، به خانم خانه می‌فرماید شما غذا بپز، من با بچه‌ها بازی می‌کنم. امام و خلیفۀ خداوند برروی زمین، آن‌قدر خاکی و بی‌تکبّر است که کودکان بر دوش او سوار می‌شوند و ایشان از شادی کودکانۀ آنها شاد می‌شود. رحمت، عطوفت، شفقت درکنار بصیرت، صلابت و قاطعیّت، نشانه‌های مردی است که به‌گواهِ دوست و دشمن، جمع بین اضداد است.

*یکی از مواردی‌که در شیوۀ حکومت‌داری امام‌علی(ع) بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد، دوری از تجمّلات و اهتمام به ساده‌زیستی است. فلسفۀ پرهیز از تشریفات امام اول شیعیان چیست؟

 پرهیز از تشریفات، یکی دیگر از ویژگی‌ها و جلوه‌های حکومتی امیرالمؤمنین(ع) است؛ آن‌چنان‌که در نامه‌هایی‌که به حکام و زمامدارانِ خود نوشته‌اند، همواره آن‌ها را به سادگی توصیه نموده‌اند. امام‌علی(ع) به‌عنوان خلیفه و امام مسلمین، آن‌چنان به سادگی روزگار می‌گذراند که مسجد کوفه، هم محل زندگی ایشان بود و هم مقرّ حکومت، و هم محل قضاوت و مرکز فرماندهی نظامی. بسیاری از مهم‌ترین تصمیمات حکومتی در مسجد کوفه گرفته ‌شد. امام‌علی(ع) با اهتمام به این‌مسأله که مردم بسیاری از ناکامی‌های زندگیِ خود را معلول تصمیمات و عملکرد حکام می‌دانند، نسبت به ولخرجی‌های حکومتی، درحالی‌که مردم در تنگنا هستند، هشدار می‌داد. رعایت اخلاق اسلامی و اعتمادسازی بین مردم و مسئولین یکی از وظایفی بود که امام‌علی(ع) همواره به حکام و زمام‌دارانِ خود گوشزد می‌کردند و با همین حکمت و فلسفه است که امام از مالک می‌خواهد که با مردم رابطه برقرار کند و از آن‌ها فاصله نگیرد و می‌فرماید: مبادا مدت طولانی از مردم فاصله بگیری؛ زیرا احتجاب حکام از مردم، نوعی تنگنا، و باعث بی‌اطلاعی از حقایق و واقعیّتِ کارهاست و این حالتِ عدم‎‌آگاهی موجب تلبیس حق و باطل، و کوچک جلوه‌یافتنِ امور بزرگ و بزرگ جلوه‌گرشدنِ مطالب ناچیز و کوچک می‌گردد.

* امام‌علی(ع) رعایت کدام‌یک از موازین اخلاقی اسلامی و انسانی را به زمام‌داران توصیه می‌کنند؟

نوع برخورد امام‌علی(ع) با کارگزاران به‌قدری ظریف بود که به تک‌تکِ رفتار آن‌ها توجه می‌شد. عدالت‌گستری و ظلمی‌که حکام به مردم روا می‌دارند، سخت‌گیری یا سهل‌انگاری، و امانت‌داری بیت‌المال یا دست‌اندازی به آن، ‌چنان برای آن‌حضرت مهم است که در اکثر نامه‌هایی‌که به کارگزاران خود نوشته‌اند، بر این موضوعات تأکید خاصّی داشته‌اند.

در نامۀ 41 نهج‌البلاغه، حضرت کارگزار خائنی‌را که امام را در شرایط سخت تنها می‌گذارد و از بحرانِ به‌وجود آمده سوءاستفاده می‌کند، به گرگ گرسنه‌ای تشبیه می‌کند که به گوسفندانِ زخمی یا استخوان شکسته حمله نموده است. امام(ع) این فرد را مورد نکوهش قرار می‌دهد و قاطعانه با او برخورد می‌نماید. بنابراین امام(ع) در این خطبه، کارگزاران را به‌تبعیّت، همراهی، همدلی و عدم‌خیانت در شرایط بحرانی با امام و ولی‌زمانِ خود توصیه می‌نمایند.  

*هم‌نشینی با اغنیایی‌که مال‌شان به حرام آلوده است، یکی از خطوط قرمز امام‌علی(ع) برای کارگزاران نظام‌اسلامی است. امام(ع) چرا چنین خط قرمزی برای زمام‌دار جامعۀ اسلامی می‌گذارد؟

امام‌علی(ع) در نامۀ 45 نهج‌البلاغه به فرماندۀ بصره؛ عثمان‌بن حنیف انصاری‌که دعوت یکی از مردمان سرمایه‌دار بصره را می‌پذیرد، ساده‌زیستیِ حکام را گوشزد می‌کند و چنان با عتاب با کارگزار خود سخن می‌گوید و حلال و حرام را مثال می‌زند که هرفرد صاحب‌بصیرتی را برای یکایک اعمالی‌که انجام داده، به فکر فرو می‌برد. امام(ع) می‌فرماید: پس از یاد خدا و درود، ای پسر حنیف به من گزارش دادند که مردی از سرمایه‌داران بصره تو را به مهمانیِ خویش فراخواند و تو به‌سرعت به‌سوی آن شتافتی، و خوردنی‌های رنگارنگ برای تو آوردند و کاسه‌های پر از غذا پی‌درپی بر تو گذاشتند. گمان نمی‌کردم که مهمانی مردی را بپذیری که بر نیازمندان ستم نموده و ثروتمندان بر سفرۀ او دعوت شده‌اند. اندیشه کن در کجایی و بر سرِ کدام سفره می‌خوری. پس آن غذایی‌که حلال و حرام بودنش را نمی‌دانی، دور کن و آنچه را به پاکیزگی و حلال بودنش یقین داری، مصرف کن.

امام(ع) ساده‌زیستی و دوری از دنیای دنیاپرستان را یکی از مهم‌ترین واجباتی می‌داند که کارگزاران حکومت اسلامی باید به آن اهتمام داشته باشند. از منظر امام، توجه به نیازمندان و حضور در کنار ایشان، به بودن بر سر سفرۀ اغنیایی‌که حلال و حرام مال‌شان مشخص نیست، برتری دارد.

*مردم‌داری، مهربانی و برابری و عدالت در رفتار حاکم اسلامی از منظر امام‌علی(ع) تا چه‌اندازه اهمیّت دارد؟
عطوفت با رعیّت و رعایت عدالت در رابطه با مردم و اخلاق‌مداری در نامۀ 46 موردتوجه حضرت قرار گرفته است. امام در این‌نامه که خطاب به مالک اشتر است می‌فرماید: با مردم با درشتی سخن مگو و با مهربانی و نرمی با مردم رفتار کن و برای مردم بالت را باز کن و با روی گشاده برخورد کن و پهلویت را نرم کن. با ظرافت و دقت با مردم رفتار کن. در برخورد با مردم، نه با گوشۀ چشم و نه خیره بدان‌ها نگاه کن؛ بلکه در صحبت‎کردن، اشاره‌کردن و احترام‌گذاشتن به آن‌ها رفتار یکسانی را در پیش بگیر. با مردم و رعیّت چنان رفتار کن که بزرگان ستم‌کردن به زیردستان را از تو نیاموزند و بر آن‌ها طمع نکنند و زیردستان از دادگری تو ناامید نشوند. حکومت‌داری از منظر امام‌علی(ع) مساوی است با امانت‌بودنِ مسئولیت از سوی خداوند متعال؛ امانتی‌که باید با ابزارهای حکومتی به‌درستی مدیریت شود و مسئولیت زمام‌دار، گسترش اخلاق و معنویّت، عدالت و مبارزه با ظلم است. حکومت‌داری از دیدگاه امام‌علی(ع) منفعت یا غنیمت شخصی نیست؛ بلکه حقوق و وظایف متقابلی است که مردم و حکام را باید به هم متعهد کند تا با مشارکت اجتماعی بتوانند عدالت و آموزه‌های اسلامی را گسترش دهند.