در این بین، شناخت جریانهای ارتباطی، کانالهای ارتباطی و انگیزه و مقاصد منابع ارتباطی، برقراری ارتباط و اطلاعات اهمیت زیادی دارد، زیرا توسعه روز افزون و سریع فناوریهای اطلاعاتی در کتابخانه ها، فرایند اطلاع رسانی را با تغییرات شگرفی مواجه کرده که امکان توسعه کتابخوانی و دسترسی آسان به کتاب را در جامعه فراهم آورده است.این موضوع انگیزه ای شد تا پای صحبت دکتر عباس حری؛ استاد علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تهران بنشینیم.

* آقای دکتر، در کتابداری دیروز با کتابداری امروز چه تفاوتهایی را می توان مشاهده کرد؟
** نمی دانم این «دیروز» تا کجا به عقب برمی گردد. کتابداری چنان در عصر حاضر شتاب گرفته است که «دیروز» واقعاً دیروز است نه یک سال یا دو سال قبل. بهتر است به سیر تحول کتابداری اشاره کنیم. هر چه امکانات و فناوریها گسترده تر و کارآمدتر می شوند، کتابداری هم متحول می شود. مفاهیمی در کتابداری از گذشته وجود داشته که امروز هم ممکن است با همان اصطلاحات به کار رود، مانند سازماندهی، مجموعه سازی، خدمات مرجع، خدمات امانت و جز آن. اما گستره سازماندهی، دامنه مجموعه سازی، معنای خدمات مرجع و چگونگی امانت در کتابداری امروز بسیار تغییر کرده است. این تغییرات مرهون دو جریان است، یکی بازاندیشی درباره آنچه در گذشته صورت می گرفته و دیگری حضور جدی فناوری نوین اطلاعاتی و ارتباطی که قادر است مسیر آن بازاندیشی را هموار سازد.
نکته دیگر، ورود پدیده های جدیدی چون علم سنجی، وب سنجی و مانند آنهاست که خاستگاه شأن کتابداری بوده و تا به امروز نیز از این رشته توقع می رود که در این زمینه سایر رشته ها را یاری رساند. بدین ترتیب کتابداری امروز نه تنها در مدار بسته خود محبوس نیست، بلکه مددکار سایر رشته هاست.
در مجموع، چشم انداز کتابداری امروز گسترده تر از گذشته است و علاوه بر وظایف معمول و شناخته شده پیشین، جامعه علمی وظایف دیگری را برای این رشته تعریف کرده است که امید می رود افق های تازه بتواند آگاهی جامعه را نسبت به این رشته ارتقا بخشد.
* آیا کتابداری صرفاً شغل متصدی کتابخانه است یا تعریفی فراتر را در بر می گیرد؟
** تصویری که از کتابدار در ذهن خود ترسیم کرده ایم، براساس داوری ظاهری ما از آن چیزی است که در کتابخانه می بینیم. تلقی ما از کتابدار، بر اساس مشاهده ظاهری، آن کسی است که کتاب به امانت می دهد، کتابهای امانت رفته را دریافت می کند، و مانند آن. کسانی که پشت صحنه به مدیریت محتوایی مدارک می پردازند، از نظر ما پنهان می مانند. اتفاقاً همان تصویری که ما در ذهن داریم، اصطلاحاً جزو کارهای غیرحرفه ای دسته بندی می شود؛ یعنی دادن و بازپس گرفتن کتابها در کتابخانه کاری حرفه ای نیست. کتابدار حرفه ای، تمام تلاش و کوشش خود را به کار می بندد تا متن مناسب را در زمان مناسب به جوینده مناسب برساند. محتوای همین بیان کوتاه، خود دغدغه سالیان کتابداران و کتابخانه هاست.
* با توجه به اینکه شاخص های مطالعه در کشور پایین است، به نظر می رسد اگر فضاهای کتابخانه ها استاندارد شود موفقیتهایی در زمینه افزایش سرانه مطالعه حاصل شود، شما با این نظر موافقید؟
** در اینکه میزان مطالعه در کشور بسیار پایین است تردیدی نیست و میانگین شمارگان کتابهای منتشر شده بهترین شاهد بر این مدعاست. اما در حقیقت تحقیق جامعی در این زمینه که همه ابعاد این مسأله را مد نظر قرار داده باشد، تاکنون در ایران صورت نگرفته است. ولی اینکه فضاهای کتابخانه را مسؤول سرانه مطالعه بدانیم، نادیده گرفتن عوامل اصلی و مشکل کم خوانی را به جای دیگر حواله کردن است. تردیدی نیست که کتابخانه ها باید از همه استانداردهای تعیین شده در باب فضا، تجهیزات، مجموعه و امور دیگر تبعیت کنند، ولی تأمین این شرایط به تنهایی مشکل کم خوانی را حل نمی کند. مسایلی در جامعه و محیط کتابخانه ها هستند که نقشی عمده در این باره دارند. نظام آموزشی، فضای خانواده، ارزشگذاری های اجتماعی و موارد دیگری از این نوع در وضعیت و میزان مطالعه سهم دارند. مسأله مطالعه مسأله ای شبکه ای است که هر شاخه آن به جایی در جامعه متصل است. به بیان دیگر، کل نظام اجتماعی در کم خوانی مردم مقصر است و به همین دلیل، رفع این کاستی نیز تنها با اقدامی شبکه ای میسر می باشد.
* طی سالهای اخیر اغلب کتابخانه ها به سالن مطالعه کتابهای درسی تبدیل شده و از هدف اصلی خود فاصله گرفته اند، عامل این پدیده چیست؟
** دلایل اقتصادی، وضعیت مسکن، تعدد اعضای خانواده، نیاز به آرامش و سکوت، سبب شده است که نسل جوان به کتابخانه ها مراجعه کنند، اما نه به این منظور که از کتابهای کتابخانه بهره مند شوند، بلکه از فضای کتابخانه به عنوان فضایی جایگزین خانه، و صرفاً به عنوان فضایی مناسب برای انجام تکالیف درسی، و آمادگی برای آزمون های ورودی دانشگاه استفاده می کنند؛ که البته هیچ ایرادی هم بر آن وارد نیست، بلکه باید آن را فرصتی دانست که بتدریج از حد استفاده کننده فضا فراتر روند و به مجموعه کتابخانه نیز روی آورند. و کتابداران باید با تدابیر خاصی این مراجعان خنثی را به مراجعانی فعال و واقعی تبدیل کنند. و این کار تنها از کتابداران آگاه و دلسوز ساخته است که کتابخانه ها، بویژه کتابخانه های عمومی، باید به کارگیری چنین نیروهایی را در برنامه کار خود قرار دهند.
* با ورود فناوریهای جدید چه تحولاتی در حوزه کتابداری ایجاد شده و امکان ایجاد چه تحولاتی فراهم است؟
** هر پدیده ای که فعالیتهای حرفه ای کتابداری را سهل تر و سریع تر کند، مورد استقبال رشته کتابداری است. ورود فناوریهای نوین اطلاعات و ارتباطات نیز سبب شده است که رویکردهای پژوهشی این رشته دگرگون شود.
کتابخانه های دیجیتال، بحث وب گاه ها، سازماندهی بر خط، استفاده از اصطلاح نامه ها و هستی شناسی ها در محیط الکترونیکی، بخش قابل اعتنایی از تحقیقات این رشته را به خود اختصاص داده اند.
در این محیط های جدید نوع خدمات، تعریف مفاهیم و چگونگی برخورد با مخاطبان تحول یافته و به نظر من، رشته کتابداری به بهترین شکل(بهتر از رشته های دیگر) از فناوری نوین بهره برده و بسیاری از اندیشه های حرفه ای اش که در گذشته جنبه آرمانی داشته، امروز تحقق یافته است.
این رشته، هیچ گاه با فناوری به مقابله برنخاسته، بلکه آن را به خدمت فعالیتهای خود درآورده است؛ و بر اساس آنچه تاکنون رخ داده، می توان پیش بینی کرد که تحولات آینده این فناوریها نیز برای این رشته مبارک خواهد بود و اصحاب این رشته از آن استقبال خواهند کرد.