البته در این میان نیز عروسک‌ها جایی برای خود بازکرده اند، اما آیا آن‌ها از چنان پیشینه فرهنگی قدرتمندی برخوردار هستند که سفیرانی توانمند برای معرفی فرهنگ غنی ما باشند؟
* یک بازیچه، یک راویی فرهنگ
به گفته دوستی، «عروسک‌ها خود رسانه اند و می‌توانند پیام‌های بی شمار فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را منتقل کنند». نمونه روشن این نظر را می‌توان در اجرای پروژه «ایجاد کسب و کار پایدار از طریق صنایع دستی برای حفاظت از منابع طبیعی» دید که موجب احیای عروسک‌های دست ساز محلی شد. عروسک‌هایی که امروز خود نقش مؤثری در انتقال فرهنگ دارند.
افسانه احسانی مدیر مؤسسه آوای طبیعت پایدار که از فعالان این پروژه و مقوله ثبت ملی عروسک‌های بومی کشور است، می‌گوید: عروسک‌های بومی با یادآروی ارزش‌های بومی و خرده فرهنگ‌ها قادرند سازندگان را بیش از پیش با هویت بومی و فولکلور خود آشنا سازند. در تجربه حدود پنج ساله مجموعه ما این واقعیت را به صورت مشخص لمس کرده ایم که وقتی بانویی عروسک بومی خود را می‌سازد، ارزش‌های اصیل فرهنگی خود را یادآوری کرده و زنده نگه می‌دارد. ارزش‌هایی که در قالب لالایی، شعر و قصه‌های بومی تجلی پیدا می‌کند.
* مشترکات فرهنگی بین عروسک‌ها
وی با اشاره به نقش عروسک‌ها در پیوند ملل و اقوام می‌افزاید: در رابطه با پیوندهای قومی ما در ایران عروسک بومی با نام «بازبازک» یا «لیلی» داریم که در سراسر زاگرس بین زاگرس نشینان مشترک است. امروزه بانوان عروسک ساز در مناطق چهارمحال و بختیاری، خوزستان و کهکیلویه و بویر احمد با احیای این عروسک‌های اصیل خود توانسته اند گامی برای صلح و دوستی و همدلی بین استان‌های مجاور بردارند. همچنین این عروسک‌ها در مقیاس جهانی ارتباطات فرهنگی ارزشمندی دارند. برای نمونه عروسک‌های تاجیکستان، گرجستان، قرقیزستان و گرجستان تشابه‌های زیادی با عروسک‌های بومی ایران دارند، بویژه در عروسک‌های بدون چهره که مشترکات قابل اشاره ای دارند.
احمد رضا رسولی، پژوهشگر فرهنگ عامه نیز می‌گوید: عروسک‌ها با تمام خاموشی خود داستان‌های بسیاری دارند، زیرا در طی قرن‌ها از یک بازیچه ساده کودکانه تا نمادی فرهنگی و آیینی در تاریخ ملل حضور یافته اند. برای نمونه در خراسان عروسک «چولی قزک» به عنوان عروسک باران طلبی شناخته می‌شود که در قالب آیین و سرود خوانی خاص خودنمایی می‌کند. البته حتی عروسک‌های بومی که به ظاهر نقش بازیچه‌های اطفال را دارند، به دلیل تفاوت‌های قومی و منطقه ای که در قالب نوع پوشش، ترانه‌های کودکانه همراه خود دارد، حامل پیام‌ها و نشانگر نمادهای خاص هستند. برای نمونه عروسک بومی لعبتک در سیستان از چوب گز ساخته می‌شده که نمادی از زایش، باروری و جاودانگی بوده است.
* لعبتکان زندگی بخش
بنا بر پژوهش‌های موجود حدود 500 عروسک بومی در مناطق گوناگون کشور ما وجود داشته که امروزه تعداد زیادی از آن‌ها به فراموشی سپرده شده است اما چندسالی است که این قهرمانان خاموش دوستدارانی برای خود یافته اند. به این ترتیب اولین حرکت‌ها برای ثبت ملی عروسک‌های بومی با ثبت عروسک «دوتوک» از روستای تاجمیر خراسان جنوبی شکل گرفت که پیش بینی می‌شود بزودی به ثبت جهانی برسد. در حال حاضر نیز عروسک «ده تولوک» از قشم، «بازبازک لیلی» از چهارمحال و بختیاری و بتازگی نیز عروسک واره «نورگون» که ریشه در اسطوره فریدون و ضحاک دارد، از خطه مازندران ثبت ملی شده است، اما هنوز عروسک‌هایی هستند که منتظر جایی در تاریخ فرهنگی ما هستند.
افسانه احسانی با تأکید بر نقش فعالان فرهنگی، افراد و نهادهای گوناگون در ثبت ملی عروسک‌های دست ساز بومی درباره شرایط و چگونگی ثبت ملی عروسک‌ها می‌گوید: عروسک‌هایی که از قدمت و اصالت کافی برخوردار باشند و فعالیت‌هایی برای پاسداری از ارزش‌های فرهنگی و زیست محیطی انجام داده باشند، قابلیت ثبت دارند. البته در مورد ثبت جهانی این عروسک‌ها پیچیدگی‌هایی وجود دارد، زیرا موضوعات متنوعی برای ثبت جهانی وجود دارد که آماده سازی و ارسال پرونده‌های جهانی روند مشکل و پرفراز و نشیبی را می‌طلبد، ولی با توجه به فعالیت‌های متعدد و متنوعی که برای احیای عروسک‌های بومی ایران انجام شده این عروسک‌ها به دلیل کارکرد پاسدارانه خود و جنبه‌های ارزشی فراوان، قابلیت ثبت جهانی را دارند. زیرا در حال حاضر این عروسک‌ها به عنوان عناصر مؤثر در بروز مشارکت زنان و کودکان در فعالیت‌های زیست محیطی و احیای ارزش‌های فرهنگی، نقش چشمگیری ایفا می‌کنند.
*موزه‌ها و عروسک‌ها
در سال‌های اخیر شاهد رونق موزه عروسک‌ها در کشور بوده ایم، به طوری که امروزه در موزه عروسک ملل یادگارهایی از بیش از50 کشور جهان دیده می‌شود. سهم عروسک‌های ما در موزه‌های جهان چقدر است و آیا تلاشی برای حضور آن‌ها شده است؟
احسانی در پاسخ می‌گوید: ما از طرف مؤسسه آوای طبیعت پایدار این عروسک‌ها را برای چند موزه ارسال کرده ایم و امیدواریم با کمک و همکاری دیگر بخش‌ها بتوانیم برای تعداد بیشتری از موزه‌های جهان این عروسک‌ها را ارسال کنیم، زیرا باور داریم این عروسک‌های بومی می‌توانند سفیران فرهنگی ما محسوب شوند، بویژه آنکه هر عروسک نیز داستان‌هایی دارد که توسط سازندگان آن‌ها برایشان نوشته شده و ما معمولا این داستان‌ها را همراه با عروسک‌ها در اختیار خریداران قرار می‌دهیم تا بخوانند و لذت ببرند. در واقع این ابتکار کمک می‌کند که پیوند قلبی بین سازنده و خریدار برقرار شود.
* خانه‌هایی برای دوست
چند تکه پارچه ساده است؛ بدون رنگ و لعاب باربی و لامیلی، برتس و... عروسک‌های بومی، اما سرشار از حرف‌ها و داستان‌های مشترک یک ملتند و در انتظار دیده شدن از سوی همدلان و همزبانان.
رسولی با اشاره به ضرورت سرمایه گذاری برای فرهنگ ملی تأکید می‌کند: گرچه بسترهایی همانند موزه‌ها و جشنواره‌ها نقش مؤثری در معرفی عروسک‌های بومی دارد، اما اقبال عمومی و آحاد مردم به این دست سازه‌هاست که آن‌ها را جاودانه می‌سازد.
افسانه احسانی نیز با تأکید بر فعالیت‌های رسانه‌ها برای معرفی جایگاه عروسک‌های بومی می‌گوید: همواره امیدوارم مردم ما از همراهان و حامیان این حرکت ملی باشند و قدر هر آنچه را که با دست و زحمت ساخته می‌شود، بدانند. در واقع تا حد امکان ایرانی بخرند و ارزش هنر هنرمندان ایرانی را بیش از پیش درک کنند.
نظر شما