به گزارش سرویس فرهنگی قدس انلاین بزرگان دين نيز همواره شيعيان را بر ادامه‎ي اين امر مقدّس توصيه مي‎فرمودند؛ اما اين كه آيا عزاداري مرسوم زمان ما از همان ابتدا و از عصر امامان معصوم(ع) بوده يا پس از آن ‎ها رايج شده است، به نظر مي‎رسد كه بعضي از شيوه‎ هاي عزاداري، به ويژه تعزيه خواني‎‎ها، بعد از ائمه(ع) به وجود آمده است. هر چند برخي، تاريخ شروع عزاداري به اين سبك را به دوره‎ي حكومت آل‎بويه نسبت داده‎اند، ولي روضه‎ خواني يا قرائت كتاب «روضة الشهداء» و كتاب ‎هاي مشابه بر روي منبر یا در میان مردم از دوره‎ي صفويه شروع شد. از این در گفت و گویی با «خدیجه الله دانه» کارشناس مسائل تاریخ به واکاوی مراسم سوگواری ماه محرم و ویژگی های آن در دوره صفوی پرداخته ایم که از نظرتان می گذرد:

خانم الله دانه! مراسم عزاداری قبل از صفویه به چه صورت بود؟ لطفا کمی در این باره توضیح دهید.

نخستین سوگواری و عزاداری برای امام حسین (ع) و یارانش توسط خانواده ی ایشان برگزار شد. امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) به نوحه سرایی و عزاداری برای شهدای کربلا پرداختند. این اقدام ایشان موجب شد که کوفیان که در شهادت امام و یارانش نقش مستقیم داشتند، از عمل خود پشیمان و شرمنده شوند و در کوی و بازار به عزاداری بپردازند.

متأسفانه مورخان از بازتاب واقعه کربلا در شهرهای ایران اطلاعی نمی دهند، جز اینکه مؤلف گمنام تاریخ سیستان در این زمینه بیان می دارد چون این خبر به سیستان آمد، مردمان سیستان گفتند نه نیکو طریقتی بر گرفت یزید که با فرزندان رسول (ص) چنین کردند، پاره ایی شورش اندر گرفت.

شرکت گسترده ی ایرانیان در قیام عربی-ایرانی مختار، گواه این است که سرزمین و مردم ایران بستر مناسبی برای گسترش تشیع و عقاید آن دارند. البته نقش داعیان عباسی را در آگاهی دادن به ایرانیان در مورد واقعه ی کربلا نباید نادیده گرفت، آنها برای بر انگیختن احساسات مردم، فهرستی از مظالم بنی امیه را نسبت به خاندان پیامبر(ص) تهیه کرده و به آگاهی آنها می رساندند.

پس از تشکیل حکومت بنی عباس و ناکام ماندن شیعیان برای تشکیل حکومت علوی آنان از تلاش و تکاپو دست برنداشتند و همواره با برگزاری مجالس عزاداری و وعظ و خطابه سعی نمودند زمینه ی مناسب را برای تشکیل حکومت فراهم آورند. ابن قولویه روایت می کند که در زمان امام صادق(ع) اطراف کوفه و دیگر نواحی از زن و مرد برای زیارت قبر امام حسین(ع) و یارانش به کربلا می رفتند و به قرائت قرآن، ذکر مصائب و نوحه گری و مرثیه سرایی می پرداختند.

حضور امام رضا (ع) در خراسان و اهتمام ایشان در برگزاری مراسم عاشورا از مهمترین عوامل انتقال فرهنگ عاشورا به ایران بوده است و متعاقب آن، سادات که به سبب حضور امام در خراسان به این خطه مهاجرت کردند و با شهادت آن حضرت در اقصی نقاط ایران بویژه صفحات شمالی یعنی طبرستان و مازندران پراکنده شدند.

پس از آن در سال 352 به امر معزالدوله بویه مراسم عزاداری در بغداد به صورت رسمی و گسترده برگزار شد و این مراسم مبنای مراسم سوگواری ایرانیان گردید. به روایت ابن اثیر معزالدوله در10 محرم سال 352به مردم دستور داد که دکانها و اماکن کسب را تعطیل کنند و سوگواری نمایند و قباهای سیاه مخصوص عزا بپوشند. در شهر بگردند بگریند و بر سر و سینه بزنند و نوحه ی حسین ابن علی را بخوانند.

با افول قدرت سلسله ی ایرانی آل بویه و غلبه ی حکومت های غیر شیعی اوضاع بر شیعیان سخت شد. با وجود منع برگزاری رسمی و گسترده ی مراسمات عزاداری، شیعیان نه تنها سنت عزاداری را فراموش نکردند بلکه با گذشت زمان زمینه ایی فراهم آوردند که این گونه مراسمات در بین سنیان معتدل نیز رواج پیدا کند. در قرن ششم با توجه به آشکار شدن خط اعتدال در بین اهل سنت مشاهده می‌ شود نزاع بین شیعیان و اهل سنت در بغداد فروکش می‌کند، در این زمان دو واعظ معروف بغداد که هر دو از اهل سنت بودند برای ابا عبدالله و رضه خوانی می‌کردند. یکی از آنان علی بن حسین غزنوی حنفی بود و دیگری امیر عبادی که ابن جوزی گزارشهایی از منبرهای او ارائه می‌کند.

 پس از آن در پی حمایت های امر تیمور گورکانی از شیعیان به طوری که وی با شعار انتقام امام حسین (ع) از نسل یزید دمشق را گشود، به این امر رونق داد. البته باید توجه داشت که تیمور در دورانی پا در عرصه ی سیاست نهاد که جهان اسلام بویژه بخش شرقی آن غرق در تصوف و گرایشات خانقاهی بود تیمور از روی اعتقاد یا سیاست، خود را سخت مرید مشایخ نشان می‌داد و سه بار دیدار وی با خواجه علی رهبر طریقت صفویه گواه این مطلب است. سلاطین تیموری با فراهم آوردن زمینه های مناسب و دادن آزادی به شیعیان برای برگزاری مراسمات مذهبی، زمینه و بستر مناسب را برای تبلیغ و گسترش مذهب تشیع فراهم آوردند.

چرا پادشاهان صفوی به ترویج مراسم عزاداری برای امام حسین (ع) روی آوردند و آیا دلیل خاصی مد نظر آنان بود؟

با تأسیس حکومت صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع توسط شاه اسماعیل اول مراسم سوگواری و عزاداری برای امام حسین(ع) وارد مرحله ی جدیدی شد. به طوری که سلاطین و زمام داران صفوی به عنوان مجری و عوامل اصلی برگزاری وگسترش این گونه مراسم در ایران عصر صفوی شدند. چنان که در دهه اول محرم همه ی افراد جامعه اعم از اعلی و ادنی در مراسم شرکت می کردند. تبلیغ برای برگزاری مراسم عزاداری توسط شاهان صفوی در واقع  ابزاری برای تثبیت  و گسترش مذهب تشیع در ایران بود.

شاه اسماعیل صفوی در مقابل ترکان عثمانی که مذهب تسنن داشتند با  رسمی کردن مذهب تشیع یگانه راه وحدت ملی و گردآوری ایرانیان را به دور هم در تجدید شعار های شیعه تشخیص داده بود.

دکتر شریعتی درباره ی راهکار آنان برای پیشبرد اهدافشان بر این باور است که صفویه شاهکار عجیبی که کرد این بود که شیعه، خون و شهادت و قیام، یعنی تشیع عاشورا را نگاه داشت و حسین(ع) را محور همه ی تبلیغاتش کرد و علی(ع) را مظهر همه ی نهضتش معرفی کرد و کاری کرد که شدیدترین حالت تحریک و شور و حرکتش را شیعه حفظ کند و در هر سال دو ماه محرم و صفر و حتی تمام سال را از عاشورا دم زند.

نتیجتا سلاطین صفوی برای آشنا کردن و پیوند دادن مردم تازه شیعه شده از این گونه مراسم به عنوان ابزاری برای ارتباط برقرار کردن مردم با عقاید شیعه استفاده کردند. چنانچه با تصویرسازی و مجسم ساختن آن حوادث، باعث برانگیختن احساسات مردم شدند و از این نیروی عظیم و فوران شده در جهت پیشبرد اهداف خود سود جستند. شاید بتوان این سخن را این گونه تعبیر نمود که اینان با استفاده از این گونه مراسم زمینه ای فراهم آورند به عنوان عامل و رهبر گسترش عقاید ائمه ی معصومین و به نوعی خود را به عنوان جانشینان بر حق پیامبر(ص) معرفی نودند و زمینه را برای ادامه ی حیات سیاسیشان فراهم آوردند.

عزاداری در این دوره چند نوع بود؟

حماسی؛ که با راه انداختن دسته های عزاداری در کوچه و بازار و میدان ها و با حرکات بدنی موزون و غیر موزون و خواندن نوحه و سردادن گریه با سر و صدای زیاد صورت می گرفت.

پند و موعظه؛ که معمولاً بعد از ظهرها و شب ها با قراردادن منبرها در مساجد، میدان ها و چهار راه ها و هر جای دیگری که مردم تجمع می‌کردند واعظان به خطابه می پرداختند و در واقع این جنبه نقش مهمی در تعلیم احکام مذهب تشیع بر عهده داشت. فیگوئروا که در سال 19-1618میلادی مراسم عزاداری مردم اصفهان را از نزدیک مشاهده کرده، در این باره بیان می دارد که در این ایام مقدس ده تا دوازده روز عزاداری در همه مساجد و بازارها ودیگر اماکن عمومی بر پا می شود. زن و مرد، پیر و جوان در آن شرکت می کنند. موعظه گران این مجالس علمای شرعند اینان همان مقام را در میان ایرانیان دارند که کشیشان در میان مسیحیان و غالباً ملا یا قاضی نامیده می شوند. اینان در هر کجایی که مردم گرد آمده باشند بر منبرهای بلند می نشینند و با حرارت تمام و سخنان گیرا مرگ یا شهادت امام بزرگ خویش را بیان می کنند. علاوه بر آن وعاظ در این گونه مجالس برخی از سخنرانی های خود را به بیان احکام، آیات قرآن و احادیث و تفسیر آن اختصاص می دهند.

شیوه های عزاداری در عصر صفویه چگونه بود؟

در عصرصفوی مراسم عزادری و سوگواری برای سالار شهیدان به شیوه ی روضه خوانی، نوحه سرای، مرثیه سرایی، سینه زنی و تعزیه در غالب اجتماعات وسیع شهری و روستایی برگزار می شد.

روضه خوان به کسی اطلاق می شد که کتاب روضه الشهدا را می خواند و احتمالاً بیشتر به مداحی امروز شبیه بوده است چرا که نصرآبادی به هنگامی که از حافظ محمدحسن یاد می کند پس از آن به روضه خوانی وی اشاره دارد و از آواز خوشش یاد می کند و می گوید اصلش از تبریز است، مدتی در اصفهان گمنام بود در عاشورا روضه الشهدا می خواند آواز خوشی داشت.

دو نوع شعر در عصر صفوی به حال و هوای جدیدی از تکامل دست یافت:1-شعری که با زندگی آلام و فضایل ائمه ی شیعه سر و کار داشت که مخصوصاَ به نام محتشم کاشانی پیوند خورده است. 2- شعری که در آن به تعالیم نظری عرفان و حکمت پرداخته می شد.

در مورد نوع اول شعر این دوره باید گفت پیدایش و تکامل آن در نتیجه سیاست و رفتار سلاطین صفوی است. اسکندر بیگ منشی مؤلف عالم آرای عباسی موقعیت شعر و شاعری را زمان سلطنت شاه طهماسب اول این گونه بیان می کند که شاه جنت مکان فرمودند که من راضی نیستم که شعرا زبان به مدح و ثنای من آلایند قصاید در شأن حضرت شاه ولایت پناه و ائمه معصومین (علیهم السلام) بگویند. محتشم کاشانی شاعر مرثیه سرای عهد شاه طهماسب صفوی با سرودن قصیده ی غرا در مدح امام حسین (ع) گوی سبقت را از همگان ربود و ابتکاری که در مراثی خود بکار برد که شعر او را از برجسته‌ ترین اشعار مذهبی ساخت و شعر، او در واقع الگوی قابل قبولی برای شعرا در دوره ‌های بعد شد.

شبیه خوانی یا به اصطلاح عامه تعزیه خوانی، مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت امام حسین(ع) و یارانش یا یکی از حوادث مربوط به واقعه ی کربلا می باشد. این تراژدی مذهبی شباهت  زیادی  به نمایش های  دینی یا اخلاقی که در قرون وسطی در اروپا برگزار می شد دارد.

تعزیه به احتمال قوی به صورت هیأت فعلی خویش در پایان عصر صفوی پدید آمد و از همه ی سنت‌های کهن نقالی، روضه خوانی، مناقب خوانی و موسیقی مدد گرفت و تشکیلاتی محکم برای خود ترتیب داد. شعرای تعزیه نویس کتاب روضه الشهدا کاشفی را سرمشق کار خود قرار دادند و با برگردان آن به شعر رفته رفته متون تعزیه را به وجود آوردند.

آیا در سفرنامه های سیاحان غربی نیز به این مراسم اشاره ای شده است؟

تاسیس حکومت شیعه مذهب صفوی در ایران به عنوان رقیب سر سخت  حکومت سنی مذهب عثمانی، شرایطی مناسب را برای اروپاییان فراهم آورد تا به طور غیرمستقیم با قدرت روزافزون عثمانی مقابله کنند. در این میان علاوه بر مناسبات نظامی و اقتصادی شرایطی برای رفت و آمد سیاحان اروپایی به ایران فراهم آمد . این مسافران که از اقشار مختلف اروپاییان عصر بودند در صدد ثبت وقایع سفرشان برای دیگر هم وطنانش برآمدند وموجب خلق آثاری شدند که علاوه بر آگاهی دادن به مردم کشورشان، منابع ذی قیمتی برای تاریخ اجتمایی عصر صفوی نیز بر جا بماند.

آدام الِیارئوس که در عهدشاه صفی در اردبیل به سر می برده گزارش نسبتا دقیقی از مراسم سوگواری در ایام عاشورا در اردبیل ارائه می دهد، چنانچه بیان می دارد که مراسم در میدان بزرگ شهر انجام می گرفته است. در طرف چپ میدان صندلی های به طور منظم چیده شده و روی آن قالیچه های زیبا انداخته بودند و در مقابل ما سفره ی بلندی پهن بود که پر از خوراکی های شیرین و شربت های معطر بود. جلوی سفره چند شمعدان مسین که در آن شمع های مومی کلفت گذاشته بوددند قرار داشت. شمار زیادی از اهالی شهر در میدان گرد آمدند عده ای بر زمین نشستند و گروهی نیز در حالی که مشعل و ترکه ی نارنج به دست داشتند، دایره وار قرار گرفتند و آغاز به خواندن کردند. ویژگی این بخش از مراسم در آن است که اردبیل پنج خیابان اصلی بزرگ دارد و هر یک از آنها مختص به صنف معینی است، این اصناف هرکدام دسته ی ویژه جداگانه تشکیل داده اند و برای خود مداحان جداگانه ایی دارند. صنفی که بهترین سروده و نوحه را ارائه دهد مشهور می شود. این گروها دو ساعت یکی پس از دیگری به نوبت عزاداری می کنند.

آنتونیودی گوار کشیش اسپانیایی که از طرف فلیپ پادشاه اسپانیا در عهد حکومت شاه عباس اول چندین بار به ایران مسافرت نمود درسال1011هجری از مشاهدات خود در شیراز چنین گزارش می دهد: در پیشاپیش دسته های عزادار شترانی دیده می شد که در پشت هر یک پارچه ایی سبز رنگ افکنده، زنان وکودکان را بر آنها سوار کرده بودند، سر و روی زنان و کودکان گویی توسط نیزه زخمی شده و تظاهر به گریه می کردند..

فیگوئرا که در سال1028 به ایران مسافرت کرده واز نزدیک با مجالس وعظ و خطابه و عزاداری آشنا شده در این باره می گوید در این ایام مقدس 12-10روز عزاداری در همه ی مساجد و بازار ها و دیگر اماکن عمومی برپا می شود مرد و زن پیر و جوان در آن شرکت می کنند موعظه گران این مجالس علمای شرعند و غالباً ملا یا قاضی نامیده می شوند و با حرارت تمام و سخنان گیرا خصوصیات شهادت حسین(ع) امام بزرگ خویش را بیان می کنند.

دلاواله در مکتوب چهارم سفرنامه اش تشریفات و مراسم عزاداری عاشورا را این گونه شرح می دهد که همه غمگین و مغموم به نظر می رسند و لباس عزادای به رنگ سیاه، یعنی رنگی که در مواقع دیگر، هیچ وقت مورد استعمال قرار نمی گیرد بر تن می کنند. هیچ کس سر و ریش خود را نمی تراشد و به حمام نمی رود و به علاوه نه تنها از ارتکاب هر گونه گناه پرهیز می کنند بلکه خود را از هر گونه خوشی و تفریح  محروم می سازند. مراسم روزها در مساجد و شبها در جاهای عمومی و بعضی خانه ها که با چراغ های فراوان و علامت های عزاداری و پرچم های سیاه مشخص شده اند تکرار می شود. در روز دهم ماه محرم یعنی روز قتل، دسته های بزرگی به راه می افتد. بروی اسب های آنان، سلاح های مختلف و عمامه های متعدد قراردارد و بعلاوه چندین شتر نیز همراه دسته ها هستند که بر روی آنها جعبه هایی حمل می شود که درون هر یک سه_چهار بچه، به علامت بچه های اسیر حسین(علیه سلام) قرار دارند.

با دقت وتوجه به مطالب سفر نامه های سیاحان اروپایی در مورد چگونگی برگزاری مراسمات عزاداری امام حسین علیه السلام و یارانش در عصر صفوی چند نکته به ذهن می‌رسد که می‌توان گفت ویژگی کلی این مراسم است:

1-گزارش های برگزاری این مراسم در شهر های مختلف ایران عصر صفوی خود گواه این مطلب است که این گونه مراسم به صورت رسمی وگسترده درسراسر کشور برگزار می شده است.

2-حضور همگانی مردم اعم از زن و مرد، پیر وجوان فقیر  وغنی در این مراسم.

3-وجود آداب و رسوم تقریبا یکسان در اکثر شهرهای ایران.

4- داشتن دو جنبه حماسی و پند و اندرز در این گونه مراسم.

5- تکامل و پیشرفت این مراسمات با گذشت زمان به طوری که در اواخر عصر صفوی تعزیه به عنوان کامل ترین مراسم عزاداری در ایران رواج یافت.