یعنی کیفیت بالای برنج ایرانی،  قیمت  مناسب،  مشتری فراوان و دست به نقد وده‌ها مزیت دیگر، هر زارعی را وسوسه می کند  که مشقتهای کاشت، داشت و برداشت برنج را به جان بخرد تا هم بتواند آذوقه یک سال خانواده خود را تأمین کند و هم با فروش مازاد نیازش هزینه های زندگی اش که هر سال به صورت سرسام آوری رو به افزایش است، برآورده کند.  

البته این اشتیاق سیری ناپذیر زارعان  که  سطح زیر کشت برنج را از 560 هزار هکتار در دهه 60 به 630 هزار هکتار  در دهه 90 رسانده، امروز با مانع بزرگی به نام پدیده خشکسالی  برخورد کرده است.چالشی که سبب شده برنامه های وزارت جهاد کشاورزی دستخوش تغییرات اساسی شود. در واقع این وزارتخانه که درکنار گندم  طرح خودکفایی برنج را در دهه 70 کلید زده بود، امروز به این نتیجه رسیده که کشت  برنج  به دلیل مصرف زیاد آب باید به استانهای شمالی محدود شود.

 کاشت برنج فقط در استانهای شمالی 

در همین زمینه وزیر جهاد کشاورزی بتازگی و درحاشیه  همایشی، می گوید:  با توجه به محدودیت منابع آبی، کشت برنج در غیر از استانهای شمالی کشور به صلاح نیست.

محمود حجتی با تأكيد بر ضرورت اصلاح الگوي كشت در کشور از تولید برخی  محصولات  کشاورزی  آب بر بشدت انتقاد  و تصریح می کند: جز در استانهاي گيلان و مازندران نبايد در هیچ استانی  برنج  توليد كنيم.

وی می افزاید: بايد بتوانيم با معرفي كشت‌هاي ديگر در غيرمناطق شمالي كشور، منفعت كشاورزاني را كه تا چندي پيش برنج توليد مي‌كردند با توليد محصولات باارزش اقتصادي بالاتر و مصرف آب كمتر، تأمين كنيم. وي تأکید می‌کند: نبايد آب موجود را براي كشت هندوانه صرف و بعد هم آن را با قيمت ارزان صادر كنيم.

 مصرف آب نباید اختیاری باشد

قائم مقام  دبیر کل خانه کشاورز هم از جمله کارشناسان حوزه کشاورزی است که از کشت نشدن برنج در استانهای غیر شمالی دفاع می کند و اعتقاد دارد وقت آن رسیده که کشت برنج در استانهایی که  تولید  این محصول  مزیت اقتصادی ندارد متوقف شود  .

دکترعنایت ا... آقاجان  بیابانی در گفت و گو با خبرنگار ما با تأکید بر اینکه حیات جامعه کشاورزی به آب بستگی دارد و اولین کسانی که باید به مدیریت صحیح آب اهتمام داشته باشند کشاورزان هستند، می افزاید: اقتصادی بودن  تولید محصولات کشاورزی  باید از مهمترین برنامه های ما باشد، در واقع تولید محصولات کشاورزی باید آب محور باشد.

آقاجان بیابانی برداشت آب از چاه های عمیق برای کشت برنج که 90 روز به روش غرقابی آبیاری می شوند را دارای توجیه اقتصادی نمی داند و می گوید: ما فقط در استانهای شمالی کشور به دلیل بارندگی خوب با مازاد آب روبه رو هستیم و می توانیم  برنج تولید کنیم که در مجموع صرفه اقتصادی داشته باشد.

او با تأکید بر اینکه همه کشاورزان باید از طرح   وزارت جهاد کشاورزی در کشت برنج فقط در استانهای شمالی به صورت  قاطع حمایت کنند و در اجرای آن پیشقدم شوند، می‌گوید: البته شاید  بعضی از کشاورزان استانهایی که هم اکنون برنج در آنها کشت می شود، این طرح را به زیان خود ببینند و آن را اجرا نکنند. یعنی برخلاف نظر کارشناسان کشاورزی، بازهم بخواهند از آب چاه و رودخانه هایی که رمق چندانی ندارند  برای تولید برنج اقدام کنند که  به نظر می رسد  برای جلوگیری افزون بر فرهنگ سازی باید قانون منع کشت برنج در استانهای غیر از شمال وضع شود.  در واقع با توجه به اینکه قوانین سفت و سختی برای استفاده بهینه آب در بعضی از کشورها  وضع شده، مصرف آب در بخش کشاورزی ایران هم نباید اختیاری باشد.

 تولید باید بر اساس نیاز باشد

بهمن محمدی، نماینده  دوره هفتم و هشتم  مجلس شورای اسلامی نیز ارزش آب در نقاط خشک و نیمه خشک ایران را بسیار بیشتر از کشت برنج می داند و به ایسنا می گوید: برنج، گیاهی آب‌بر است و فقط باید در نقاطی که دارای مزیت نسبی اقتصادی  هستند،  کشت شود.

این کارشناس حوزه کشاورزی  می گوید:  اکنون هر کس هر محصولی که دلش می‌خواهد را کشت می‌کند و کمتر به نیاز کشور توجه می‌شود، در حالی که تولید باید بر اساس منابع زیستی و کشاورزی پایدار صورت گیرد.

 آب مجازی؛ راهکار  مقابله با بحران آب

مشاور عالي وزير جهاد کشاورزي  هم  تولید برخی محصولات کشاورزی مانند برنج،  گندم و هندوانه را با توجه به نیاز بالای آنها به آب  توجیه‌پذیر نمی داند و می گوید: سال گذشته حدود 92 ميليارد مترمکعب آب در بخش کشاورزي مصرف شده، بنابراین و در شرایط حساس کنونی بايد الگویی برای کشت تعريف  و اجرا کنيم  که  براساس بهره وري بيشتر آب باشد.

محمدحسين شريعتمدار، آب مجازی را یکی از راهکارهای  مقابله با بحران آب  و کاهش مصرف آب در کشور  می داند و می گوید:  بر اساس این استراتژی که در جهان نتیجه مثبتی به همراه داشته است، باید منابع آبی کشور صرف تولید محصولاتی شود که از نظر اقتصادی درآمد بيشتري به همراه دارد و کمبود محصولات ديگر بايد ازطريق واردات تامين شود.

 تولید برنج در انتهای حوضه های آبریز

با وجود این و همه تأکیداتی که نسبت به کشت برنج فقط در استانهای شمالی می شود  تولید این محصول در16 استان دیگر  کشور موافقانی دارد. مهندس قاسمی نژاد یکی از مدیران جهاد کشاورزی خوزستان یکی از این افراد است. او اگرچه با کشت برنج در شبکه های آبیاری مخالف است، اما با تولید آن در انتهای حوضه‌های آبریز استانش موافق است.

  او در این زمینه به خبرنگار ما می گوید: معمولاً برنجکاری در خوزستان در انتهای حوضه های آبریز صورت می گیرد. در واقع ما از آبی که در آستانه ورود  به هور و خلیج فارس است برای کشت برنج  استفاده می کنیم. بنابراین تولید این محصول  در این استان   مغایر با استفاده بهینه از آب نیست. ضمن اینکه ما در این سالهای خشکسالی راهکارهای مختلفی را برای استفاده بهینه از آب  و صرفه جویی 30 درصدی در مصرف این ماده حیاتی داشتیم مانند کشت محصولات خشکه کاری یا استفاده از ارقام زودرس برنج، یا اجرای رژیم آبیاری در برنج که در این روش دو روز آبیاری برنج انجام می شود و سه روز آبیاری انجام نمی شود.

وی در پاسخ به اینکه آیا وقت آن نرسیده که دولت از یک ابزار قانونی برای جلوگیری از کشت برنج در استانهایی که مزیت اقتصادی ندارد استفاده کند ؟ می گوید: اجرای الگوی کشت  با در نظر گرفته شدن  جمیع جهات  و نیاز جامعه و بحث اقتصادی شدن کشاورزی برای خانوارهای کشاورز و سایر موارد برای هر کشوری یک ضرورت است و در کشور ما هم باید این اتفاق بیفتد.البته برای وقوع چنین اتفاقی افزون بر  وضع قوانین لازم  و بستر سازی فرهنگی باید کشاورزان  در زمینه  تأمین ارزانتر نهاده ها و پرداخت تسهیلات بانکی حمایت شوند تا  بر اساس الگوی کشت و نظر کارشناسان ترغیب به کشت شوند، در غیر این صورت براحتی  تن به اجرای چنین طرح هایی نمی دهند.

  برنج که  خشخاش نیست!

جمیل علیزاده‌ شایق نیز یکی دیگر از مخالفان  است که اعتقاد دارد سخن گفتن درباره محدود کردن کشت برنج در استانهای غیرشمالی چندان منطقی نیست.

وی به خبرنگار ما می گوید:  کشت برنج در اراضی غیر از شمال کشور فقط سه‌درصد از کل سطح زیرکشت برنج را شامل می‌شود. ضمن آنکه در سالهای کم‌آب، خودبه‌خود این اراضی زیر کشت برنج نمی‌رود. هم‌اکنون عمده کشت برنج در دو استان گیلان و مازندران و در سطحی معادل ٤٨٠هزار هکتار انجام می‌شود. سپس سه استان گلستان، خوزستان و فارس حدود ١٠٠ تا ١٢٠هزار هکتار شالیزار دارند. در این استانها کشت عمدتاً در زمینهای «زهدار» (زمین‌های دارای آب مازاد) انجام می‌شود که محصول دیگری در آن نمی‌توان کشت کرد و تولید برنج اقتصادی‌ترین شیوه بهره‌برداری از این اراضی است.

وی با اشاره به اینکه وقتی می گوییم فقط در استانهای شمالی اجازه کشت برنج داده می شود در واقع داریم  کشاورزانی را که در مناطق  مناسب به  کشت برنج مشغول هستند را هم  با یک چوب می رانیم ، می گوید: این شیوه برخورد  کار درستی نیست. ضمن اینکه وقتی با کشاورز صحبت می کنیم می گوید مگر دولت چه چیز به من داده است ؟ آیا توانسته به موقع سم و دیگر نهاده های کشاورزی را برایم تأمین کند یا توسعه کشت مکانیزه را پیاده کند که حالا بیاید دستور دهد چه بکاریم و چه نکاریم؟

وی  با بیان اینکه قرار نیست وزارت جهاد کشاورزی از کشت برنج در استانهای غیر از شمال جلوگیری کند، می گوید:  برنج که  مانند خشخاش نیست که کشتش ممنوع باشد و دولت بخواهد جلوی تولیدش را بگیرد . بحث تولید برنج کاملاً فرق دارد.  البته دولت هیچ ابزاری برای جلوگیری از کشت برنج ندارد. در واقع می تواند بگوید ازکشت برنج در استانهای غیر از شمال حمایت نمی کند،  ولی نمی تواند مانع کشت این محصول شود.

در عین حال بسیاری از کارشناسان بر این باورند که در الگوی کشت کشاورزی بویژه در تولید برنج باید تجدید نظر شود. یعنی هیچ لزومی ندارد برنج را در مناطقی کشت کنیم که بجای مصرف 15 متر مکعب برای تولید هر کیلو 25 متر مکعب آب مصرف کنیم.

اما  برای اینکه این محصول  در استانهای غیر مستعد کشت نشود بی تردید استفاده از ابزار زور جواب  نمی دهد .یعنی نباید وزارت جهاد کشاورزی شمشیر را از رو ببندد، بلکه باید با فرهنگ سازی و ترویج کشتهای جایگزین به این هدف مهم  دست یابیم.