به گزارش قدس انلاین، قيام مسجد گوهرشاد براي هميشه در دفتر اقدامات سلسله پهلوي ثبت گردیده است، چنانکه کشتار مردم در اين مسجد به اندازه‌اي بود كه به نقل از شاهدان عيني 56 كاميون جنازه از صحنه كشتار خارج كردند. يك روز پس از اين فاجعه عمليات دستگيري علما و روحانيون و حتی زائرین آغاز شد و تعداد كثيري از آنان بازداشت و روانه زندان شدند.

نظمیه مشهد در گزارشی که به نظمیه ی کل مملکتی ارسال کرد، ختم غائله ی مسجد گوهرشاد را این گونه ذکر کرد: «غائله ی مسجد خاتمه، نواب احتشام با چند نفر دیگر از محرکین، دستگیر، شیخ بهلول مفقود و معلوم نیست جزو مقتولین است یا مخفی شده، مامورین در تجسس، از مامورین آنچه معلوم شده یک نفر مجروح، راپورت جامع تر معروض می گردد. خود فدوی با کلیه مامورین حاضر خدمت [هستم]».

این گزارش، صبح روز یک شنبه ارسال شد و در آن موقع تصریح شده بود که برخی از محرکین دستگیر شده اند، ولی اشاره ای به تمام زوایای حادثه نشده بود و دیگر اینکه بهلول هنوز دستگیر نشده است. در امریه ای که از نظمیه کل مملکتی به نظمیه ی مشهد ارسال شد، قید شده است: «به طوری که قبلا دستور داده شده است، کلیه ی اشخاصی که محرک و مسبب قضیه و مظنون می باشند بدون درنگ دستگیر، اشخاصی که مهم و معروفیت دارند تحت الحفظ به مرکز اعزام، سایرین را به سمنان تبعید و تحویل نظمیه ی آنجا نموده، اسامی و هویت دستگیر و تبعید شدگان را راپورت کنید».

به دنبال وصول این امریه، نظمیه ی مشهد حدود هزار و هفتصد تا دو هزار نفر را دستگیر کرد و به هنگ توپخانه منتقل کرد تا آنجا تحت نظر و توقیف باشند. سپس دوازده نفر از دستگیر شدگان که معروفیت داشتند و از روحانیون برجسته ی مشهد بودند، به نام های آقا سید یونس اردبیلی، شیخ آقا بزرگ شاهرودی، سید علی اکبر خویی، حاجی میرزا حبیب الله ملکی، سد هاشم نجف آبادی، سید عبدالله شیرازی، شیخ خلیل تبریزی، شیخ محمد آقا صاحب الزمانی، سید عبدالعظیم مساله گو، آقا سید زین العابدین سیستانی، شیخ سیف الله و شیخ هاشم مدرس قزوینی را به سوی تهران اعزام کردند. چند روز بعد، چهار نفر دیگر به نام های بحرالعلوم قزوینی، نواب احتشام رضوی، سید محمدحسین اصفهانی و علی اردکانی را هم تهران فرستادند. به دنبال آنها هجده نفر دیگر را که معروفیت اندکی داشتند، به سمنان تبعید کردند که محمدعلی نجات، سید عبدالحسین دستغیب از آن جمله بودند. آنان تحویل نظمیه ی سمنان شده تحت نظر قرار گرفتند. تعدادی دیگر از افراد هم که از صحنه گریخته بودند تحت تعقیب قرار گرفتند که محمد تقی بهلول، محمد حسین اردبیلی، شیخ عباسعلی محقق، شیخ مقتدر، شیخ مهدی واعظ خراسانی، کاتب الخاقان از آن جمله بودند. در گزارشی که نظمیه ی مرکز به نظمیه ی مشهد فرستاد، خواستار ارسال عکس های نام بردگان فوق برای صدور متحدالمال به دیگر نقاط کشور و پاسگاه ها برای شناسایی آنان شده بود. علاوه بر افراد فوق، تعداد زیادی از افراد که نقش اندکی در حادثه داشتند و در شب حادثه در مسجد حضور داشتند، در هنگ توپخانه ی مشهد تحت نظر نگه داشته شدند. این افراد در اختیار دادگستری مشهد قرار گرفتند تا درباره ی آنان پرونده، تشکیل شده و رای لازم صادر شود. دادگستری هم آنان را در اختیار دادستان مشهد قرار داد تا چنانچه مقتضی می داند، محکمه ای برای محاکمه ی آنان ترتیب دهد. آقای مجلسی ـ دادستان وقت مشهد ـ به شخصه در هنگ توپخانه حاضر و توقیف شدگان را مشاهده کرد و وقتی تعداد آنها را دید، اظهار داشت که رسیدگی قانونی به وضعیت آنها مدت ها به طول می انجامد. بنابراین به پرسش های شفاهی اکتفا و با توجه به اینکه اغلب آنان زواری بودند که از سراسر کشور به مشهد آمده بودند و حتی بعضی از آنها اطلاعی از قضایا نداشتند، بازداشت شان را غیر قانونی دانسته، دستور آزادی آنان را صادر کرد و تنها از بین آنان پنجاه نفر را که حضورشان در حادثه محرز بود، مجرم تشخیص داد. ماموران قشون به خصوص سرهنگ قادری با وجود اظهار نظر صریح دادستان، از آزادی آنان خودداری کرد و درعوض از آنان مبالغ هنگفتی پول می گرفت. این در حالی بود که اغلب دستگیر شدگان زواری بودند که از نقاط مختلف کشور آمده بودند و بعضی از آنها هزینه ی بازگشت خود را هم نداشتند.

البته در این بین پاکسازی حرم رضوی از آثار جنایت نطامی از دیگر امور در دستور کار بود که این امر در کوتاه زمانی به پایان رسید، اما شاهدان عینی از برجای بودن این آثار تا مدت ها خبر داده اند.

بعد از پاکسازی و باز شدن حرم، محمود جم، وزیر داخله ی وقت، که گویا منتظر بود تا آثار جنایت در مشهد از بین برده شده، سپس موضوع به اطلاع همگان رسانیده شود، در بیست و چهارم تیر ماه 1314 طی اعلامیه ای حادثه ی مشهد را صرفا حرکتی غیر عاقلانه از سوی افرادی به سرکردگی بهلول بر علیه رژیم شاهنشاهی دانسته و بیان داشت: «نظامیان هم مجبور شدن با استعمال اسلحه ی گرم حفظ نظم را به آنها الزام نمایند. در نتیجه، از اراذل و اوباشی که باعث این بی نظمی شده بود بعضی گرفتار و بعضی متفرق شدند؛ ولیکن شیخ بهلول .... موفق به فرار شد. امنیت و انتظام برقرار گردید و نظمیه فعلا مشغول تعقیب قضیه و کشف حقایق می باشد.»

پس از انتشار اعلامیه ی مرکز، سرتیپ جهانبانی برای رسیدگی به ماجرای مشهد عازم خراسان شد تا قضیه را پیگیری کند. وی بعد از ورود به مشهد، به دیدار اسدی و دیگر مسئولان خراسان رفت و گزارش ما وقع را از آنان خواستار شد. سپس به وضعیت دستگیر شدگان پرداخت و پس از بررسی وضعیت دستگیرشدگان به آزاد کردن آنها مبادرت ورزید، به این صورت که اطفال چهارده ساله را نفری سی ضربه شلاق زد و آزاد کرد و بقیه را به مرور در عرض سیزده روز و بعد از گرفتن ضمانت مبنی بر حاضر نشدن در تظاهرات، آزاد نمود.

منابع:

1-واحد، سینا، واقعه مسجد گوهرشاد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1364.

2-شوشتری، سید محمد علی، خاطرات سیاسی، به اهتمام غلامحسین میرزا صالح، تهران: کویر، 1380.

3-هروی خراسانی، محمدحسین، حدیقه الرضویه، بی جا: خراسان، 1326.

4-قاسم پور، داود، قیام مسجد گوهرشاد به روایت اسناد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1386.