به گزارش قدس انلاین، قیام 30 تیر یکی از روزهای به‌یادماندنی و افتخارآفرین تاریخ سیاسی ایران است. روزی که خرد جمعی و اراده‌ی ملی بر استبداد و خودرأیی پیروز شد و مشارکت خودجوش و خودانگیخته ‌ی مردم در سرنوشت خود، توطئه ‌های داخلی و خارجی ضد منافع ملی را خنثی کرد. مردم ایران با فداکاری، شهامت و صداقت ثابت کردند که مردمی آگاه و ظلم ‌ستیز هستند. در واقع، در این روز بود که مردم ایران نشان دادند کارنامه ‌ی مشروطه در ایران بسته نشده است و هنوز سرنوشت مردم ایران به دست خود مردم تعیین می ‌گردد و قدرت‌ های بزرگ هم در جهت دادن به سرنوشت جامعه ‌ی ایران ناتوان هستند.

به دنبال سقوط رژیم استبدادی رضاخان در شهریور1320 تلاش ­های پیدا و پنهان زیادی برای قطع سلطه اجانب بر منابع ارزشمند نفتی و اعمال حاکمیت ملی بر صنعت نفت آغاز گردید، لیکن در کوتاه مدت به نتایج مطلوبی منتهی نگردید و این امر ناشی از نفوذ انگلستان در لایه‌های عمیق حاکمیت سیاسی ایران بود. در سال 1322 همزمان با اشغال ایران توسط متفقین، طرح ممنوعیت واگذاری امتیازات نفتی، قدرت‌های بزرگ از سوی دکتر مصدق به مجلس چهاردهم تقدیم و تقویت گردید، نکته حائز اهمیت این که نهضت نفت در پی دستیابی به دو هدف عمده بود. اول: انتقال قدرت سیاسی از دربار به مجلس، دوم: کوتاه نمودن حاکمیت اجانب بر صنعت نفت.

انگلیسی‌ها در طول سال­های استیلای خود بر منابع نفت کشور ایران به ثروت هنگفتی که تماما متعلق به آحاد ملت ایران بود، دست یافته بودند. بنابراین ملی شدن نفت ایران و یا هر نوع مذاکره که مورد آن چه از لحاظ سیاسی و چه اقتصادی برضد انگلیس بوده است. نقش روحانیت در پیروزی نهضت و توفیق آن بی ­بدیل و غیر قابل انکار است. نکته حائز اهمیت این که آیت­الله کاشانی در نهضت نفت و توفیق آن نقش اصلی را برعهده داشت و در حقیقت او ایفاگر نقش یک رهبر دینی بود که با حمایت از حرکت ملی، به نهضت مشروعیتی دینی ـ مردمی بخشید. در حقیقت موضع مقتدرانه او و مردم عامل اصلی برنده شدن نهضت ملی نفت بود. پس از توفیق نهضت در گام اول، مصدق زمام قدرت را بدست گرفت و در 12 اردیبهشت 1330 کابینه خود را معرفی کرد و مراحل اجرایی ملی شدن نفت را دنبال نمود.

شروع کار مجلس هفدهم در اردیبهشت 1331، مصدق طبق سنت پارلمانی معمول آن روز استعفا کرد تا دست مجلس در انتخاب دولت جدید باز باشد. لذا بدون مجلس سنا با 52 رأی از 65 رأی به نخست وزیری مصدق ابراز تمایل شد. در 18 تیر نیز در مجلس سنا از 36 سناتور 14 نفر به مصدق ابراز تمایل کردند و فرمان نخست­وزیری مصدق روز 19 تیر صادر و وی مأمور تشکیل کابینه گردید.

مصدق و درخواست وزارت جنگ!

روز 25 تیر 31 مصدق به حضور شاه رفت و درخواست پست وزارت جنگ را نمود. این درخواست به معنی کاستن از قدرت شاه بود؛ زیرا رضاخان به کمک همین وزارت جنگ بود که به قدرت رسیده بود. این امر برای محمدرضا شاه گران آمد. مصدق در این روز، پس از سه ساعت گفتگو با شاه، استعفا کرد. مصدق نخست وزیر بود و برابر قانون اساسی با وزراء مسئولیت مشترک داشت و وزیر جنگ را هم رئیس دولت می­بایست، انتخاب کند. اما شاه این را بر طبق سابقه به خود اختصاص داده بود و نمی­خواست صرف نظر نماید و آن را از لوازم فرماندهی کل قوا می­دانست و چون مصدق خود را در عین حال وزیر جنگ قرار داده بود و شاه حاضر به تسلیم نبود بدون مشورت با سران نهضت و یا همکاران در مقام استعفا برآمد.

ورود قوام به صحنه

با استعفای مصدق و پذیرش آن از سوی شاه، مجلس برای رأی به نخست وزیر جدید وارد شور گردید و از 42 نفر نماینده که بیش از نصف نمایندگان بودند، به احمد قوام 40 رأی اعتماد دادند، در حالی که این جلسه قانونی نبود. زیرا حد نصاب لازم را نداشت و نمایندگان نهضت ملی جلسه دیگری داشتند. شاه که ارتش را در اختیار داشت، به فرمانداری نظامی دستور کنترل اوضاع و جلوگیری از آشوب را داد، تانک ‌ها در خیابان‌ ها مستقر شدند. عده­ای از نمایندگان فرصت طلب با محاصره مجلس توسط نظامیان، پنهانی همکاری خود را با قوام اعلام کرند. شاه با قوام موافق نبود، اما با شرایط پیش آمده تسلیم نظر امریکا و انگلیس شده بود. قوام در 28 تیر درخواست اختیارات فوق ­العاده برای اعاده امنیت در سراسر کشور نمود. از این رو شاه به قوام دستور داد تا برای برقراری نظم از نیروی انتظامی استفاده کند و به او قول داد در صورت وخامت اوضاع فرمان انحلال مجلس را صادر کند.

حرکت طوفانیِ آیت الله کاشانی

در اين هنگام آيت الله كاشاني به مخالفت شديد با حكومت قوام پرداخت و مردم را به مبارزه دعوت كرد. آيت الله كاشاني طي اعلاميه‌اي خطاب به قوام چنين گفت‌: «احمد قوام بايد بداند در سرزميني كه مردم رنجديده آن پس از سال ها رنج و تعب شانه از زير بار ديكتاتوري بيرون كشيده‌اند، نبايد اختناق افكار عقايد را اعلام و مردم را به اعدام دسته‌جمعي تهديد نمايد. من صريحاً مي‌گويم كه بر عموم برادران مسلمان لازم است در راه اين جهاد كمر همت بربسته و براي آخرين مرتبه به صاحبان سياست استعماري ثابت كنند تلاش آنان در بدست آوردن قدرت و سيطره گذشته محال است و ملت مسلمان ايران به هيچيك از بيگانگان اجازه نخواهد داد كه به دست مزدوران آزمايش شده‌، استقلال آنان پايمال و نام باعظمت و پرافتخاري كه ملت ايران در اثر مبارزه مقدس خود بدست آورده است‌، مبدل به ذلت و سرشكستگي شود».
آيت‌الله كاشاني سپس در مصاحبه‌ با خبرنگاران داخلي و خارجي صراحتاً اعلام كرد: «اگر قوام ظرف 48 ساعت نرود اعلام جهاد خواهم كرد و شخصاً كفن ‌پوشيده پيشاپيش مردم به مبارزه خواهم پرداخت‌». پس از اين موضعگيري قاطع آيت‌الله كاشاني و تعطيل بازار و مغازه‌ها، مردم روز 30 تير به خيابان‌ ها آمدند و خواستار سرنگوني قوام شدند.

دولت براي مقابله با مخالفت ‌هاي مردمي دستورات اكيدي به نيروهاي شهرباني و ارتش صادر كرد ولي با وجود سركوب شديد، نارضايتي مردمي از دولت قوام و حمايت از دكتر مصدق به اوج خود رسيد. اعتصابات‌، تظاهرات خياباني و درگيري‌هاي مردمي با پليس و ارتش گسترش يافت و با اعلام تعطيلي روز سي‌ ام تير از سوي گروه ‌ها، احزاب‌، جمعيت ‌هاي ديني و سياسي هوادار دكتر مصدق، درگيري به اوج رسيد. در اين روز نيروهاي نظامي‌، مردم را به گلوله بستند و عده‌اي را به شهادت رساندند. سرلشكر وثوق فرمانده ژاندارمري نيز كفن ‌پوشان باختران، همدان و قزوين را در كاروانسرا سنگي به گلوله بست از حركت آنان به تهران جلوگيري كرد.

پس از آن نمايندگان دولت و شاه با عجله به ملاقات آيت الله كاشاني رفتند تا ايشان را به آرام كردن مردم راضي كنند. اما وي با صراحت درخواست آنان را رد كرده و تاكيد كرد كه اگر قوام كنار نرود، اعلام جهاد خواهد كرد. شاه كه موقعيت خويش را در خطر مي‌ديد دولت قوام را در غروب روز سي تير بركنار و در همان روز از 64 نماينده مجلس 61  نفر به زمامداري دكتر مصدق اظهار تمايل كردند و شاه نيز مجبور به صدور فرمان نخست وزيري مصدق در سي و يكم تير شد. بدين صورت جنبش مردمي توانست با حمايت از دكتر مصدق، دولت مورد درخواست خود را تعيين كند. 

ثمره قیام 30 تیر

بی شک نتیجه قیام 30 تیر طرد قوام و انتخاب مجدد مصدق به نخست وزیری بود. از جمله دیگر آثار این قیام عبارت بود از: اطلاع کامل دشمنان و مخالفین از نفوذ فوق­العاده روحانیت که در رأس آن آیت­الله کاشانی قرار داشت که با یک اعلامیه چند سطری سراسر کشور را به تعطیلی می­کشاند و حتی دربار را تهدید می­کرد. دیگر اطلاع و ترس مخالفین از اهمیت پیوند دین و سیاست که مردم را با دست خالی، مقابل ارتش وارد مبارزه بی­امان می­کرد و مرگ را با آغوش باز پذیرا بودند. افسوس که مصدق اهمیت این پیوند را ندانست و از نفوذ روحانیت در بطن جامعه غفلت کرد و نتوانست از نفوذ روحانیت در جامعه استفاده کند.

با این حال قيام سي تير 1331 در تاريخ معاصر ايران يكي از فرازهاي به ياد ماندني است. روند رويداد و نتايج به دست آمده همگي گوياي موفقيت جناح مردمي در مواجهه با دربار و حاميان داخلي و خارجي آن مي ‌باشد. اين واقعه شايد تنها نمونه‌ اي باشد كه در آن شاه مجبور به تمكين از قانون اساسي گرديد و از اختياراتي كه در دوران حكومت خود به شكل سنتي هر چند برخلاف قانون اساسي در دست داشت، به دليل حضور مردم در صحنه و وحدت بين رهبران سياسي چشم ‌پوشي كرد. در اختيار گرفتن زمام امور قواي نظامي و انتظامي از سوي دكتر محمد مصدق رويدادي منحصر به فرد در تاريخ دوران پهلوي به حساب مي‌آيد كه در سال هاي بعد تكرار نشد. اين قيام هر چند نقطه اوج تجلي وحدت رهبران نهضت ملي شدن نفت و يكپارچگي مردم بود، اما در ادامه حركت به دليل بي توجهي برخي از سياستمداران و فرصت ‌طلبي بعضي ديگر، استمرار نيافت و در نهايت به شكنندگي انجاميد.

منابع:

1-محمد مصدق، خاطرات و تألمات دكتر مصدق، تهران: علمي، 1365.

2-غلامرضا نجاتي، مصدق، سال هاي مبارزه و مقاومت، ج1، تهران: رسا، 1376.

3-حسن ارسنجاني، يادداشت هاي سياسي، در وقايع سي تير، تهران: هيرمند، 1366.

4-فخرالدین عظیمی، بحران دمکراسی در ایران، تهران: البرز، 1372.

5-گازیوروسکی، مصدق و کودتا، تهران: قصیده‌سرا، 1384.

 6-محمد دهنوی، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت‌الله کاشانی، تهران:  پخش، 1361.

7-ژاک دلوند، اسرار نفت، ترجمه ژاله عالمیانی، ج1، تهران، بی نا، 1369.

8-سید جلال الدین مدنی، تاریخ سیاسی- معاصر ایران، ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1369.

9-محمد رضا قربانی غعر خلجی، آموزه ‌هایی از نهضت نفت، ، نشریه سیاست روز، 1380.

10-فاطمه السادات باقي پور، قيام 30 تير 1331، پژوهشگاه باقرالعلوم (ع)، 1394.