به گزارش قدس آنلاین و به نقل از خبرنگار مهر، در حال حاضر بحران کمی و کیفی آب، بخش فزاینده ای از کشور را در بر گرفته و متاثر از آن معیشت و زندگی مردم را به مخاطره افکنده است ، به طوریکه هم اکنون حدود سیزده استان کشور را با مشکلات اقتصادی ، اجتماعی مواجه کرده است .

بسیاری از رودخانه ها، چشمه ها و تالاب های مهمی همچون پریشان، بختگان، طشک و کافترو... خشکیده اند و همچنان این روند رو به تصاعد است.

حدود سه درصد  از کل منابع آب کشور، سهم مصارف گوناگون انسانی می شود و این در حالی است که به دلیل بروز کم آبی ، بسیاری از شهرها و آبادی ها سهم نا چیزی از مصرف آب شرب می برند و حدود یک سوم از میزان سهمیه مذکور قبل از هرگونه استفاده ای در شبکه ها و خطوط فرسوده انتقال آب به هدر می رود .

بر اساس آمار موجود چندین سال است که از خط قرمز بهره برداری ازذخایر آب های تجدید پذیر کشور با افرایش برداشت بیش از دو برابر و به میزان حدود ۸۰ میلیارد متر مکعب ، گذشته ایم و در این مسیر قهقرایی، حدود ۹۳ درصد از آب های استحصالی در بخش کشاورزی مصرف می شود.

از میزان آبی که در کشاورزی مصرف می شود بیش از ۶۰ درصد به دلیل عدم اعمال مدیریت بهره برداری منابع آب و همچنین روش های غیر اصولی مدیریت بخش کشاورزی کشور از جمله عدم وجود سیاست های اعمال تناوب کشت، انجام کشاورزی نا متناسب با شرایط اقلیمی شامل  آب ، خاک و هوا، استفاده از بذرهای نامناسب و آب بر غیر بومی، اعمال روش های آبیاری غیر اصولی مانند آبیاری غرقابی، افزایش و توسعه بی حد و حصر زمین های کشاورزی، عدم حفظ ذخایر ژنتیکی و تنوع زیستی در کشاورزی و...به هدر می رود و از جمله برون دادهای آن ایجاد بحران خاک کشور است.

با نگاهی گذرا به ریشه های بحران آب و خاک که بخش وسیعی از کشور را فرا گرفته ، می توان دریافت  که در بخش مهندسی تجهیزات استحصال آب ، با حفر ۷۶۰ هزار حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق در بکرترین سفره های آبی کشور و همچنین رونق فزاینده صنعت سدسازی با احداث صدها سد در مهم ترین حوضه های آبخیز و آبریز کشورو مضافا انتقال منابع و سفره های آبی به دیگر حوضه ها ، خسارات جبران ناپذیری به منابع پایه کشور و استوانه های پایداری و استمرار حیات سالم مردم کشور وارد شده است.

شروط اصلی برون رفت از این بحران، در وهله نخست باور و اجرای اعمال مدیریت بحران از سوی سیاست گذاران کلان کشور در پرتو مطالعه و شناخت پیشینه دانش بومی مدیریت منابع آب و خاک توسط گذشتگان در ادوار مختلف تاریخ اجتماعی کشور محقق می شود.

رئیس هیئت مدیره کانون سبز فارس در این باره  می گوید: فلات ایران از جمله اقالیمی است که بر روی کم عرض ترین مدار شمالی و بر روی کمربند خشک جهان قرار دارد و به همین دلیل کشور ما همواره دارای شرایط خشک و نیمه خشک بوده است و وجود همین شرایط موجب شده  تا در گدشته مردم با تکیه بر دانش بومی از دیرباز با مزایای منابع پایه به ویژه آب و خاک و همچنین با تهدیدات موثر در تخریب این منابع آشنا شده   و در راستای مهار تهدیدات زیست محیطی و حفاظت از آب و خاک ، مدیریت خردمندانه خویش را اعمال کنند و پایه ریز کهن ترین و متمدن ترین سکونت گاه های جامعه بشری در زیستکره شوند.

بهمن ایزدی به بازدیدی که در تیرماه سال جاری با همراهی گروهی از فعالان محیط زیست، از مزارع باستانی «چال سُنبک» در شمال شرق آران و بیدگل کاشان داشته اشاره می کند و می افزاید: مزارع چال سنبک حدود ۸ کیلومتری شمال شرق بیدگل و در میان تپه های ماسه بادی، بند ریگ یا ریگ بلند در ارتفاع ۹۵۰ متری از سطح دریای آزاد واقع شده است.

به گفته او، ریگ بلند محل بار گذاری ماسه بادی های ناشی از مواد تخریبی و کاوشی است که در طول هزاران سال توسط بادهای شدید از شمال غرب به سوی جنوب شرق و به طول حدود ۴۰ کیلومتر و عرض های متغیر از ۵ تا ۱۶ کیلومتردر این ناحیه شکل گرفته است .

آنطور که ایزدی می گوید: مزارع دیم چال سنبک از جمله مناطقی است که به دلیل حفظ بقای انسانی در سرزمین های خشک و در میان امواج ماسه های سرگردان با تکیه بر دانش اکولوژی محلی از حدود ۳۰۰ سال پیش شکل گرفته  و در حال حاضر نیزنسل ششم کشاورزان قدیم در چال سنبک مشغول فعالیت اند و چراغ دیرینه کشاورزی پایدار کشور را با عدم دخالت نا بجا در منابع  آب های زیر زمینی ، روشن نگه داشته اند.

او ادامه می دهد، از گذشته های دور زارعان چال سنبک به جای دستکاری در سفره های آبی ، اقدام به تسطیح چاله هایی کردند که سطوح آن ها با فاصله ۷۰ سانتیمتری ، نزدیک به خط تراز ایستایی آبهای زیر زمینی است. عمق چاله ها از ۸ تا ۳۰ متر است که اطراف آن ها را توده های ماسه بادی در ارتفاعات متغیر تا ۴۰ متر ودارای شیب هایی تا ۶۰ درجه فرا گرفته اند و زارعان مجبورند برای جلوگیری از هجوم ماسه ها به کف چاله های زراعی ، شیب های ماسه بادی اطراف چاله ها را به وسیله فرو بردن نی های متسلسل در ماسه ها تثبیت کنند.

ایزدی می افزاید: زارعان این منطقه همچنین با جمع آوری گیاهان شن دوست مانند سوف یا سِبِد از مراتع اطراف و فرو بردن یک سوم از پایه شاخه ها در سطوح چاله ها، اقدام به کرت بندی در ابعاد مختلف تا ۵*۵ متر کرده  تا از گیاهان مزرعه در برابر رسوبات ماسه های بادی که توسط باد جابجا می شوند حفاظت کنند .

در مزارع دیم کاری چال سنبک به دلیل اینکه کشاورزان نیاز به احداث شبکه آبرسانی و جدول ندارند ، بنابراین تمامی سطوح مزرعه به بستر کشت تعلق می گیرد . از دیر باز مزارع چال سنبک با کود آلی غنی می شده، هنوز هم توسط کشاورزان همین شیوه اعمال می شود و بهترین محصول ارگانیک را به دست می آورند.  

این فعال محیط زیست در ادامه توصیف این مزارع دیم توضیح می دهد: تعداد چاله های منطقه سنبک در دهه ۳۰ خورشیدی بالغ بر ۳۶۰ چاله بوده است که بر اثر بی توجهی مسئولان بخش کشاورزی دچار سیر نزولی شد به طوریکه در سال ۱۳۸۰ تنها  ۲۰ چاله در گردش تولید و انتفاع قرار داشت و سرانجام با توجه به اهمیت جهانی و ویژگی منحصر بفرد مزارع چال سنبک در سال ۲۰۰۷ میلادی برنامه صندوق کمک های کوچک تسهیلات محیط زیست جهانی sgp/gef/undp با همکاری مهندس عطارها از فعالین حوزه آب و محیط زیست کاشان وهمچنین کشاورزان فعال چال سنبک به ویژه  غلامرضا مهدی زاده موفق شدند در طول سال های متمادی بخش قابل توجهی از چاله های متروک و مخروبه را احیاء و اصلاح کنند.

در حال حاضر ۱۰۰ چاله مزرعه جمعا به مساحت ۷۱ هکتار در منطقه سنبک بر اساس روش های گذشته ، عموما به کشت هندوانه دیم اختصاص دارد و در کنار هندوانه در سطوح کوچکی، خیار، کدو و خربزه نیز کشت می شود در حقیقت به طور متوسط از هر هزار متر مربع در این مزرعه ۴ هزار کیلوگرم هندوانه برداشت می شود که البته هندوانه چال سنبک به دلیل غنای غذایی و همچنین خواص دارویی ضد دیابت، در کاشان و شهرهای اطراف از محبوبیت و تقاضای وافری برخوردار است.

این فعال و محققق زیست محیطی معتقد است: نکته قابل توجه در شیوه کشاورزی چال سنبک این است که زیستمندان ادوار مختلف به راحتی می توانستند با ایجاد سیستم قنات، منابع آب چال سنبک را به اراضی هموار دشت های غربی به منظورسهولت در امور کشاورزی منتقل کنند . اما آنها به ارزش منابع آب و خاک پی برده  و با اعمال مدیریت مناسب منابع آب، تا کنون توانسته اند طی صدها سال با حفاظت از سفره آب های زیر زمینی ، شیوه کهن ترین کشاورزی پایدار در زیست کره وایران را  زنده نگه دارند.

به گفته او، در واقع چال سنبک الگوی کشاورزی پایدارمبتنی بر خرد و دانش بومی است  که همراه با طبیعت و بدون دخالت نا بخردانه در حوضه آب های تجدید پذیر ، استمرار زندگی هماهنگ با مواهب طبیعی را رقم زده است.

"دیم" زراعتی بدون آبیاری است، دیم کاری روشی کهن در کشاورزی است که بیشتر در مناطق کم بارش و اقالیم خشک اعمال می شود و کشاورزان با این روش بیشتر غلات و حبوبات کشت می کنند . اما در گذشته در مناطقی مانند دشت های کم آب اطراف قزوین و همچنین مناطق خشک و نیمه خشک کشور مانند برخی از نواحی خشک رفسنجان ، البته با شیوه های متنوع دیگری، غیر از روش دیم کاری در چال سنبک ، مبادرت به کشت هندوانه می کردند که به دلایل گوناگون از جمله به لحاظ عدم حمایت ملی از این گونه معیشت های کشاورزی که متعاقبا مهاجرت بومیان به شهرهای بزرگ را تسهیل کرد ، شوربختانه سال هاست که در آن مناطق کشت هندوانه دیم انجام نمی شود.

ایزدی با اشاره به اینکه ۹۰ درصد وزن هندوانه آب است و به همین دلیل این گونه از جمله گیاهان بسیار آب بَر در کشاورزی است می گوید: این موضوع نشانگر هوشمندی و دانش بومی کشاورزان چال سنبک است که با بهره بردن از دانش اکولوژی اجدادشان، بدون دخالت در سفره آبهای زیر زمینی و همچنین روان آبها و بدون استفاده از قطره ای آب ، بهترین محصول پر آب را تولید می کنند .

داشتن آب و خاک سالم مهم ترین شاخص محیط زیست رو به کیفیت، و از پر اهمیت ترین منابع پایه کشاورزی محسوب می شود که زیستمندان ادوار کهن فلات ایران به درستی پی به مواهب آن برده و با انجام کشت دیم و ایجاد سیستم قنات و آبخوان داری و...، بهترین مدیریت منابع آب را در سرزمین های خشک ایران اعمال می کردند، اما حالا از این شیوه مدیریت حفاظتی منابع آب سالهاست که دور مانده ایم و کشور را تبدیل به یکی از بحرانی ترین مناطق در خصوص منابع آب و خاک در زیستکره کرده ایم. بنابراین متولیان و مدیران منابع پایه کشور و همچنین مردم، برای برون رفت از بحران کم آبی، چاره ای جز شناخت پیشینه تجارب مدیریت منابع آب و خاک کشور که توسط گذشتکان و با تکیه بر دانش اکولوژی اعمال شده ندارند تا شاید با بکار بستن این روش ها بتوان تا حدودی کمیت و کیفیت منابع آب کشور را در این شرایط بحرانی کنترل کرد.