اما تا حدود نیم قرن پیش، وقتی زائران به حرم رضوی مشرف می‌شدند، نخستین خادمانی که با رویی گشاده و متواضعانه به آن‌ها خیرمقدم می‌گفتند، دربانان حرم بودند؛ دربانانی که برخی از آن‌ها عصای نقره‌ای به دست داشتند و من، در آن روزهای خردسالی، یکی از آرزوهایم این بود که یکی مثل آن عصاها را به دست بگیرم و ببینم حس و حال عصا به دست گرفتن در حرم رضوی چگونه است؟ بعدها فهمیدم تعداد این عصاها چهارتاست و خادمانی که آن‌ها را به دست می‌گیرند، دربانانی هستند که در مکان‌های خاصی از صحن‌های حرم می‌ایستند؛ مثلاً در نقاره‌خانه یا باب‌السلام. به هر حال اشتیاق به دانستن اینکه چه کسانی می‌توانند عصای نقره‌ای به دست بگیرند، مرا با خدمت دربانی آشنا کرد. دربانان گروهی از خادمان حرم هستند که افزون بر جنبه حضور در تشریفات و خیرمقدم گفتن به زائران، مسئولیت‌های خطیری مانند حفظ امنیت را در اماکن متبرکه برعهده داشتند که امروزه بخشی از این مسئولیت‌ها را برعهده خادمان افتخاری بخش‌هایی مانند «انتظامات» گذاشته‌اند. اما در زمان‌های قدیم این دربانان بودند که باید مراقبت و انتظام در حرم مطهر را برعهده می‌گرفتند. امروز می‌خواهم در صفحه نخست رواق، برایتان از دربانان و دربانی در آستان مقدس رضوی بگویم؛ خدمتی که سابقه‌ای طولانی در حرم مطهر دارد و می‌شود ردپای آن را تا حدود ۵۰۰-۴۰۰ سال پیش، با اسناد و مدارک جست‌وجو کرد.
نخستین دربانان شناخته شده
وجود اشیای اهدایی و نذری گرانبها در حرم رضوی و ضرورت حراست و پاسداری از بنای بقعه مطهر، برای نخستین بار سبب ایجاد خدمتی به نام دربانی شد. بنابراین مثل خیلی از خدمت‌هایی که تا امروز از آن‌ها برایتان گفته‌ام، دربانی هم سابقه‌ای بسیار طولانی در حرم مطهر دارد، هرچند تعریف این خدمت در قالب فعالیت خادمان ویژه، ممکن است در دوره‌های بعدتر اتفاق افتاده باشد. ابن‌بطوطه که سفرنامه وی یکی از قدیمی‌ترین گزارش‌ها درباره حرم رضوی است و در قرن هشتم نوشته شده، اشاره‌هایی گذرا به حضور خادمانی با کسوت دربانی دارد؛ افرادی که در ورودی بقعه مطهر ایستاده بودند و کار راهنمایی و تکریم زائران را برعهده داشتند. بنابراین همان‌طور که امروزه می‌بینیم، دربان حرم هم مسئول امنیت و انتظام است و هم مسئول ویژه تکریم زائران؛ البته بحث تکریم درباره همه خادمان مصداق دارد، اما دربانان به دلیل مراوده بیشتر با زائران، در این زمینه بیشتر فعالیت دارند. قدیمی‌ترین سند موجود درباره دربانی در حرم مطهر رضوی، مربوط به سال ۱۰۱۲ق. و دوره شاه‌عباس صفوی است. لابد این‌بار هم با خودتان می‌گویید: «باز می‌خواهد درباره نظم و نسق دوره صفویه حرف بزند!» خیر، این دفعه چون مطمئنم از آن اطلاع دارید، بحثی را مطرح نمی‌کنم، اما حواسمان باشد نخستین سند درباره دربانی، مربوط به چه دوره‌ای از تاریخ ایران است. در این سند قدیمی از پرداخت مواجب به دو دربان به نام‌های کمال و علیرضا سخن به میان آمده به همین دلیل این بزرگواران نخستین دربانان شناخته شده در تاریخ حرم مطهر هستند.
افزایش تعداد دربانان
براساس مستندات موجود، تعداد دربانان در سال ۱۰۵۳ق. به حدود ۹ نفر و در سال ۱۰۶۷ق. به ۱۳ نفر رسید که همه آن‌ها از محل موقوفات تعیین شده و درآمدهای آستان، مواجب می‌گرفتند. افزایش دربانان می‌تواند به دلیل توسعه اماکن متبرکه و نیاز بیشتر به افرادی که در برقراری نظم مشارکت کنند، بوده باشد.
به هر حال، تا سال ۱۱۶۰ق. که کشیک‌های حرم شکل جدیدی به خود گرفت و در پنج بخش انتظام یافت، تعداد دربانان به ۱۴ نفر در هر کشیک رسید و در مجموع، بیش از ۷۰ دربان در کشیک‌های پنج‌گانه حرم به خدمت مشغول بودند؛ این گزارشی است که در طومار معروف «علیشاهی» یکی از مستندات مهم تاریخ حرم در دوره افشاریه، ثبت و ضبط شده است. حدود ۱۰۰ سال بعد و در دوره قاجار، تعداد دربانان به حدود ۱۱۵ نفر رسید که البته با توجه به ساخت صحن نو (آزادی فعلی) و نیاز به حضور آن‌ها، اتفاقی طبیعی به نظر می‌رسد. براساس گزارش طومار «عضدالملک» که در همین سال نوشته شده است، بر این ۱۱۵ دربان، پنج دربان‌باشی نظارت می‌کردند.
سابقه وظایف دربانی
بر اساس نظام‌نامه رکن‌الدوله که مربوط به سال ۱۲۹۹ق. قمری و دوره ناصرالدین‌شاه قاجار است، دربانان مسئول حفظ نظم و امنیت در صحن‌ها، ممانعت از بساط کردن دستفروشان در اماکن متبرکه و همچنین بیتوته کردن زائران در حرم رضوی بودند. با توجه به رواج سنت بست‌نشینی در این دوره، دربانان وظیفه داشتند از تعرض به کسی که در بست نشسته است، جلوگیری کنند. افزون بر این‌ها، دربانان موظف بودند پس از انجام وظایف محوله، در امور اداره اماکن متبرکه، با تولیت، سرکشیک‌ها و دیگر مسئولان آستان‌قدس همکاری داشته باشند و گرفتن شام و ناهار از آشپزخانه و رساندن آن به دست خادمان نیز از وظایف دربانان بود.
بعدها و در نظام‌نامه‌ای که در دهه ۱۳۰۰ش. تنظیم شد، حراست و انتظام داخل بست‌ها (بست‌های بالاخیابان و پایین خیابان) نیز برعهده دربانان قرار گرفت. آن‌ها وظیفه داشتند از ابنیه و اثاثیه داخل حرم مراقبت کنند و به استثنای بام بقعه مطهر که مسئول خاص و مجزا داشت، باید از فضای بالای پشت‌بام اماکن متبرکه هم پاسداری می‌کردند. بعدها وظیفه برخورد با افراد شرور و مزاحم نیز بر عهده دربانان گذاشته شد و آن‌ها موظف شدند در تأمین پاکیزگی حرم مطهر و همچنین راهنمایی زائران حرم رضوی با رعایت احترام و اخلاق اسلامی، حضور فعالانه داشته باشند.
دربانان باید بر کار روضه‌خوان‌ها و زیارت‌نامه‌خوانان هم نظارت می‌کردند. در دهه‌های بعد، توزیع بلیت مهمانسرای حضرتی نیز به دربانان واگذار شد. نظارت بر کار دربانان تا سال ۱۳۷۴ش. برعهده بخش دربانان و انتظامات اداره خدمه بود، اما پس از این سال و با تغییر و تحولاتی که انجام گرفت، دربانان زیر نظر اداره‌ای مخصوص در مدیریت امور خدمه، فعالیت می‌کنند.
نظر شما