نقش و اهمیت این موضوع در تولید فکر یا ارائه نظر صحیح در توسعه و پیشرفت چنان است که رهبر معظم انقلاب بارها به آن اشاره کرده‌اند. برای نمونه، هشتم بهمن سال1381 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار اعضای انجمن «اهل قلم» بر تشکیل کرسی‌های آزاداندیشی و نظریه‌پردازی تأکید می‌کنند و می‌گویند: «اگر بخواهیم در زمینه گسترش و توسعه واقعیِ فرهنگ و اندیشه و علم حقیقتاً کار کنیم، احتیاج داریم به اینکه از مواهب خدادادی و در درجه اول آزاداندیشی استفاده کنیم».

تأکیدات ایشان بر ضرورت راه‌اندازی کرسی‌های مناظره، نقد، نظریه‌پردازی و آزاداندیشی در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی در آبان سال ۸۸ و در دیدار جمعی از نخبگان کشور موجب شد موضوع تدوین آیین‌نامه تشکیل کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها مطرح و دو سال بعد برای اجرا از سوی وزارت علوم ابلاغ شود.

با وجود این، شواهد و قراین گویای این واقعیت است که کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها یا تشکیل نمی‌شوند و یا اگر هم می‌شوند کیفیت لازم را ندارند.

حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، به‌تازگی در پنجمین اجلاس ملی کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره و نخستین اجلاس سرآمدان آموزشی کشور، به‌صراحت از روند برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی ابراز نارضایتی و گله‌مندی کرده و گفته است: کرسی‌ها باید از این وضعیت ممات احیا شود.

اینکه چرا کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌های ما به قول آقای خسروپناه رو به موت است و برای نجات آن چه باید کرد، پرسش‌هایی است که باید به آن پاسخ گفت.

وزارت علوم در برگزاری کرسی‌ها جدی نیست!

محمد صادق کوشکی، استادیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در پاسخ به قدس می‌گوید: واژه‌های موت و احیا برای کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌های کشور دقیق نیست، چون این‌گونه نبوده که این کرسی‌ها وجود داشته و بعد به حالت مثلاً مرگ درآمده باشد و حالا بخواهند آن را احیا کنند، بلکه اصلاً وجود نداشته‌اند. به عبارت دیگر ما در دانشگاه‌ها، سازوکاری به نام کرسی‌های آزاداندیشی نداشتیم و الان هم نداریم چون وزارت علوم و دانشگاه‌ها و رؤسای آن‌ها هیچ جدیتی در این قضیه ندارند.

وی در همین زمینه می‌افزاید: البته شاید به صورت موردی یا اتفاقی کرسی آزاداندیشی در یکی از دانشگاه‌های ما تشکیل شده باشد اما واقعاً کرسی‌ها هنوز به‌عنوان یک سازوکار تولید و انتشار علم در دانشگاه‌ها جا نیفتاده‌اند و هیچ رونقی ندارند.

کوشکی، تشکیل بسیاری از کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها را تشریفاتی و غیرواقعی می‌خواند و می‌گوید: در حدود 20سالی که به عنوان معلم در ساختار دانشگاهی کشور هستم حتی یک کرسی که به معنی واقعی کلمه دارای ویژگی‌های این موضوع باشد یعنی در آن، افراد صاحبنظر و صاحب کرسی حضور یافته و گزاره‌های علمی تولید شده باشد، ندیدم.

وی با اشاره به اینکه وزیر علوم و رؤسای دانشگاه‌ها، انتشار مقاله در مجلات آی‌اِس‌آی و ِاسکوپوس را مانند کتاب مقدس می‌انگارند، می‌افزاید: نتیجه چنین نگاهی این می‌شود که استادان با یکدیگر مسابقه می‌گذارند تا بر اساس سبکی که این نشریات دوست دارند، مقاله تولید کنند و برای این منظور حتی میلیون‌ها تومان هم هزینه می‌کنند اما کسی کرسی‌های آزاداندیشی را جدی نمی‌گیرد، به همین خاطر دانشجویان و استادان سراغش هم نمی‌روند.

وی با اشاره به اینکه کرسی‌های نظریه‌پردازی و آزاداندیشی پدیده تازه‌ای نیست، می‌افزاید: این موضوع بیش از هزار سال سابقه دارد، در نظام‌های علمی گذشته ما نیز رایج بوده، الان هم در تمام دنیا جا افتاده است، اما نکته اینجاست ما آن را به عنوان یک سازوکار در تولید علم کنار گذاشتیم و برای این منظور از نظام‌های دانشگاهی اروپا و آمریکا تقلید می‌کنیم، آن هم تقلید به صورت ناقص و سطحی.

 کوشکی با بیان اینکه کرسی‌های آزاداندیشی، سازوکاری است که دانشگاهیان بتوانند به صورت آزاد، نظام‌مند، منطقی و عالمانه اقدام به اظهارنظر و تبادل آرا در موضوعی خاص کنند، تصریح می‌کند: بنابراین کرسی آزاداندیشی می‌تواند در همه حوزه‌های علمی ازجمله علوم تجربی، علوم بنیادی و... تشکیل شود، زیرا اصلاً قرار نیست در آن بحث سیاسی شود، در واقع هدف از این کرسی‌ها این است اگر شخصی گزاره یا فرضیه و نظریه جدید علمی تولید کرد، بتواند بدونِ محدودیت‌های ناشی از دُژم‌اندیشی و...، آن را عرضه کرده و به سؤالات و نقدهای مربوط پاسخ دهد و نوآوری خود را تثبیت کند؛ یعنی صدایش خفه نشود. اما مشکل اینجاست دانشگاه‌ها و وزارت علوم به کرسی‌های آزاداندیشی بها نمی‌دهند تا جایی که بعضی‌ها نمی‌دانند اصلاً این چه پدیده‌ای است.

وی در خصوص پیامدهای کم‌توجهی به کرسی‌های آزاداندیشی هم می‌گوید: یکی از پیامدهای آن این است که ما تولیدکننده علم نیستیم بلکه مترجم هستیم، یعنی بسیاری از استادان علمی ما 30 سال عمرشان را در دانشگاه‌ها می‌گذرانند اما یک خط گزاره علمی جدید تولید نمی‌کنند که این یک آسیب است. در واقع ما در دانشگاه‌ها فقط دارالترجمه شده‌ایم؛ درحالی که اگر کرسی‌های آزاداندیشی و نظریه‌پردازی توسط وزارت علوم و دانشگاه‌ها جدی گرفته می‌شد، وضعیت تولید علم در دانشگاه‌ها مثل الان نبود و متفاوت بود.

وی اهتمام جدی وزارت علوم و دانشگاه‌ها به کرسی‌های آزاداندیشی را مهم‌ترین راهکار برای رونق آن می‌داند و می‌گوید: جدا از این باید سازوکاری هماهنگ، منظم و دقیق در نظام آموزش عالی برای توسعه کمی و کیفی کرسی‌ها در دانشگاه‌ها ایجاد شود.

مدیران به معنی واقعی از برگزاری کرسی‌ها حمایت کنند

دکتر ابراهیم کلانتری، رئیس انجمن علمی انقلاب اسلامی اما کمی خوشبینانه به موضوع نگاه می‌کند و به قدس می‌گوید: از 10 سال پیش و پس از تأکیدات رهبر معظم انقلاب، برگزاری‌های کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه آغاز شده اما کار با یک شیب بسیار ملایم و کُند پیش می‌رود و تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله بسیار زیادی است.

این عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه تهران در خصوص عمده دلایل کُندی توسعه کمی و کیفی کرسی‌های آزاداندیشی در کشور، می‌گوید: از چند قرن پیش تا همین یک دهه گذشته به‌ویژه در دوره ناصری و پهلوی‌ها فضایی برای کرسی‌های آزاداندیشی در مجامع علمی ایجاد نشد، یعنی چنین فضایی وجود نداشته است، بنابراین راه‌اندازی دوباره آن زمان زیادی می‌برد.

وی با اشاره به اینکه وقتی بحث کرسی‌های آزاداندیشی مطرح می‌شود خیلی‌ها آن را حمل بر مباحث و مسائل سیاسی صرف می‌کنند، می‌افزاید: یعنی این مقوله را با یک عینک سیاسی می‌بینند و به همین دلیل خیلی‌ها اصلاً به این کرسی‌ها نزدیک نمی‌شوند. درواقع به هر دلیل احساس می‌کنند این فضا، سیاسی است و بعدها ممکن است متهم شوند و یا مشکل پیدا کنند، در نتیجه خود به خود به چنین فضایی نزدیک نمی‌شوند.

وی نبود تحمل نقد را دلیل دیگر بی‌رمقی کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه عنوان می‌کند و می‌افزاید: بعضی از مدیران و مسئولان می‌ترسند این کرسی جدی شود و خود آن‌ها هم مورد نقد قرار گیرند در نتیجه قدری در این مسیر مانع‌تراشی می‌کنند، چون درک درستی از موضوع ندارند. این در حالی است که اگر این کرسی‌ها راه بیفتد به‌تدریج تبدیل به سنت می‌شود و دیگر مشکلی در اجرای آن‌ها پیش نمی‌آید. به هرحال مجموعه‌ای از عوامل موجب شده ما نتوانیم با سرعت به شاخص‌های مورد نظر و یا مطلوب در برگزاری کرسی‌ها دست پیدا کنیم.

کلانتری در خصوص راهکارش برای توسعه کرسی‌های آزاداندیشی در دانشگاه‌ها می‌گوید: در وهله نخست، خود اندیشمندان و متفکران باید در انجام این کار اهتمام و جدیت بیشتری داشته باشند و از این نترسند که آرایشان در معرض نقد قرار می‌گیرد. از سوی دیگر مدیران و مسئولان کشور باید از اجرای این برنامه به معنی واقعی حمایت و پشتیبانی کنند.