براساس آیه58 سوره ذاریات؛ روزی‌دهنده و صاحب قوت و قدرت خداست. در کامل‌ترین دین الهی، اعتقاد داریم خداوند یکتا خالق تمام موجودات است و ادامه حیات هر موجودی به دست او بوده و تنها او روزی‌رسان است. نکته قابل تأمل اینکه با توجه به روزی‌رسان بودن خداوند آیا باز هم باید در دخل و خرج خود محاسبه داشته باشیم؟ این دو چطور با هم قابل جمع است؟ در جامعه امروز معمولاً هزینه‌ها و نیازها بیشتر از درآمدهاست و باید تدبیری اندیشیده شود که موازنه بین درآمد و هزینه برقرار باشد. آیا دین کامل ما برای سبک درست دخل و خرج در تعالیم اسلامی و زندگی دینی راهکارهایی دارد؟
در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر عباس شفیعی‌نژاد، مدیر گروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در پی یافتن پاسخی برای این پرسش‌ها هستیم. او در مورد بایسته‌های دخل و خرج در اسلام توضیحاتی خواندنی دارد.
از تو حرکت، از خدا برکت
دکتر شفیعی‌نژاد می‌گوید: خداوند متعال علت‌العلل و سبب‌الاسباب تمام پدیده‌هاست. یعنی علت اصلی رزق و روزی به‌عنوان یکی از پدیده‌ها به خدای متعال برمی‌گردد. در آیه6 سوره هود داریم: «مَا مِن دَابَّة فِی ٱلارضِ إِلَّا عَلَی ٱللَّهِ رِزقُهَا» یعنی هیچ جنبنده‌ای روی زمین نیست مگر آنکه روزی آن بر عهده خداست یا در آیه58 سوره ذاریات خدا خود روزی‌دهنده توانمندِ استوار است. نکته دیگر اینکه در عالم طبیعت منابع تأمین روزی جانداران توسط خدای متعال پیش‌بینی شده است، نه اینکه چون خدا روزی‌رسان است پس ضرورتی برای تلاش کردن یا تقدیر معیشت و محاسبه دخل و خرج وجود ندارد. این جمله معنا ندارد و عنوان کردن آن ناشی از عدم درک برخی شئون توحید و توحید افعالی است.
او به روایاتی در این زمینه اشاره کرده و ادامه می‌دهد: در روایتی از امام باقر(ع) داریم نهایت کمال انسان در فهم عمیق دین و صبر و تحمل بر مصائب و اندازه‌گیری و محاسبه هزینه زندگی است. یا در سخنی گهربار از امام رضا(ع) داریم: هیچ بنده‌ای حقیقت ایمانش را کامل نمی‌کند مگر اینکه در او سه خصلت باشد؛ دین‌شناسی، تدبر نیکو در زندگی و شکیبایی در مصیبت‌ها و بلاها. محاسبه هزینه زندگی جزو اخلاق عملی محسوب می‌شود.
تولید و تلاش حداکثری در اسلام
این استاد اقتصاد اسلامی در پاسخ به این پرسش که محاسبه دقیق و تقدیر معیشت نیکو که در روایات به آن اشاره کردید، به چه صورت است، بیان می‌کند: در این مورد کلیاتی داریم که هم به مسئله فردی اشاره دارد و هم اجتماعی. در زمینه فردی در روایات تأکید بسیاری بر مسئله تولید و تلاش حداکثری برای تولید و استفاده از منابعی که خدای متعال در جهان قرار داده برای تولید حداکثری شده است. در شریعت ما برای مصرف، محدودیت‌هایی قرار داده شده است. اسراف و تبذیر حرام بوده و وقتی درآمدی بدست می‌آید باید واجبات مالی آن پرداخته شود. برای تولید محدودیتی نیست به جز موارد معدودی که کسب درآمد از طریق آنها حرام است.
حجت‌الاسلام شفیعی‌نژاد تصریح می‌کند: شخص با توجه به توانایی، بودجه و درآمدی که دارد باید هزینه کند و محدودیتی در مصرف وجود ندارد. مصرف حداکثری حتی اگر به شکل اسراف و تبذیر هم باشد، در نظام اقتصاد متعارف مورد تأکید است اما در اقتصاد اسلامی محدودیت‌هایی برای مصرف قرار داده شده که بخشی به حوزه مالیات‌های شرعی و حکومتی برمی‌گردد و بخشی به کیفیت و نحوه مصرف کردن. با اشاره به این نوع محدودیت‌ها کلیاتی در حوزه رفتار فردی درخصوص مصرف بیان شده است. در حوزه اجتماعی و سطح کلان هم تأکید بر این است از مؤلفه‌ها و معیارهای دیگر می‌توانیم این مسئله را استفاده کنیم. نباید دولت با کسری بودجه مواجه شود. محاسبه دخل و خرج در سطح کلان اهمیت بسیار زیادی دارد زیرا مؤلفه‌هایی مانند عدالت اجتماعی یا حفظ ارزش پول ملی که خود از تأکیدات مهم در شریعت است، یا احترام مال مردم و تضییع و اتلاف نشدن اموال مردم را سبب می‌شود. پس محاسبه دخل و خرج علاوه بر بعد فردی و شخصی، در بعد اجتماعی هم اهمیت بسیاری دارد. با حفظ ارزش پول ملی، می‌توان از شر تورم که از مصیبت‌های جوامع اسلامی است، خلاصی پیدا کرد.
حفظ ارزش پول ملی با ساز و کارهای اقتصاد اسلامی
مدیر گروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در خصوص حد و مرز مدیریت اقتصادی و دقت در هزینه‌ها نیز تشریح می‌کند: حد مرز مدیریت اقتصادی در بعد فردی و کسب درآمد، تاکید بر تولید حداکثری است. البته نه به این معنا که شخص از موارد ضروری زندگی مانند عبادت، تفریح یا استراحت بزند و فقط به دنبال کسب درآمد باشد. آن موارد به جای خود اما تلاش بر حداکثر کردن درآمد چه از طریق به کار انداختن سرمایه، چه کار و تلاش و کوشش مورد تایید است. در مصرف هم محدودیت‌هایی وجود دارد و مصرف باید متوازن و حد کفاف باشد. کفاف، حد مطلوب مصرف در نظام اقتصادی است. لازم به یادآوری است که رعایت کفاف تنها به کمی مصرف نیست، بلکه به جا مصرف کردن است. شهید صدر(ره) در کتاب اقتصادنا آورده است که ملاک مصرف کردن در اقتصاد متعارف حداکثر مطلوبیت و لذت بردن است اما در اقتصاد اسلامی ملاک مصرف مطلوب، رفع نیاز واقعی است.
او در پاسخ به این پرسش که برای جامعه امروز که معمولاً هزینه‌ها و نیازها بیشتر از درآمدهاست، اسلام چه تعالیمی برای سبک درست دخل و خرج دارد؟ نیز تصریح می‌کند: بخشی از برون رفت از این مشکلات بر عهده فرد و برخی بر عهده حکومت و دولت است. حکومت باید تدابیری بیندیشد تا مؤلفه‌های اصلی که جزو هدف و مبانی اصلی اقتصاد اسلامی به حساب می‌آید مانند عدالت اجتماعی، عدم تحقق اکل مال به باطل در جامعه، زدودن ربا و قمار از جامعه رعایت شده و از این طریق ارزش پول ملی حفظ شود. برای تحقق این مسئله در اقتصاد اسلامی هم ساز و کارهای پولی داریم و هم ساز و کارهای مالی که نتیجه آنها حفظ ارزش پول ملی است و در آن صورت هزینه‌ها و نیازها بیشتر از درآمدها نخواهد بود و عامل اصلی تورم از بین خواهد رفت. در جنبه فردی نیز برای سبک درست خرج کردن در تعالیم اسلامی راهکارهایی ارائه شده و حد و مرزهایی مانند جلوگیری از اسراف و تبذیر آورده شده و حتی در مواد خیلی ریز مانند خوراکی‌ها و پوشیدنی‌ها هم دستوراتی آورده است.
دکتر شفیعی نژاد همچنین در توضیح بایسته‌های دخل و خرج از دیدگاه اقتصاد اسلامی می‌گوید: در جنبه اجتماعی و حکومتی، حکومت اسلامی موظف به حفظ ارزش پول ملی است و برای تحقق آن باید دخل و خرج با هم جور دربیاید. هزینه‌هایی که دولت برای تأمین رفاه متحمل می‌شود مانند آموزش، بهداشت، امنیت و... تا برقراری توازن و عدالت اجتماعی صورت گیرد، باید با درآمدهای دولت تطابق داشته باشد. اگر هزینه‌ها بیش از درآمدها باشد، کسری بودجه و تورم و کاهش ارزش پول ملی و سخت شدن زندگی بر مردم را به همراه دارد. در واقع تطابق دخل و خرج دولتی یکی از ارکان مهم حفظ ارزش پول ملی است. رکن دیگر آن ثبات نرخ ارز است که البته این مسئله هم به محاسبه دخل و خرج خارجی دولت مربوط است. باید دخل و خرج حکومت متوازن باشد. در حوزه فردی تولید حداکثری و در مصرف محدودیت‌های شرعی قرار داده شده و نباید از آن غفلت کنیم. علاوه بر آن اگر تولید حداکثری اما توزیع نامناسب باشد، در مصرف با مشکلاتی مواجه می‌شویم. باید بایسته‌های نظام توزیع را در دیدگاه نظام اسلامی به‌خصوص بر اساس کتاب اقتصادنا، به‌صورت منظم و کلی در نظر داشته باشیم تا نظام جامعی برای بایسته‌های دخل و خرج در جنبه‌های فردی و اجتماعی تدوین کنیم.
نظر شما