سلیمان‌خان فرزند یکی از امیران قاجار بود و به همین دلیل در جوانی از سوی آقامحمدخان قاجار به سرداری منصوب شد. حضور موفق در جنگ‌های پرشمار آن دوره، او را به چهره باکفایتی تبدیل کرد که به لقب اعتضادالسلطنه نائل شد. وی مدتی هم حکومت گیلان و آذربایجان را عهده‌دار بود و در دوران نوجوانی عباس‌میرزا، ولیعهد فتحعلی‌شاه، سرپرستی و تربیت وی را برعهده داشت.

او در حدود سال‌های1165 شمسی مدرسه علمیه‌ای را در مشهد بنا کرد که با نام خودش «سلیمان خان» شناخته می‌شد و بعدها میان مردم به «سلیمانیه» مشهور شد. سلیمان‌خان تا سال1184 شمسی که در قید حیات بود، خود تولیت مدرسه را بر عهده داشت و اداره امور آموزشی مدرسه را به عالمان و روحانیان سرشناس آن دوره سپرده بود. پس از او فرزندش محمدقاسم، تولیت مدرسه را بر عهده گرفت و برای رونق مدرسه تلاش شایانی کرد.

رونق مدرسه در دوره قاجار

آن‌گونه که بر لوح سنگی باقیمانده در مدرسه درج شده، مدرسه سلیمان‌خان در دوران قاجار رونق و شکوفایی فراوانی داشته و دارای کتابخانه‌ای شامل نسخه‌های خطی نفیس و قدیمی بوده است و استادان و طلبه‌های فاضلی نیز به درس و بحث مشغول بوده‌اند.

پس از فوت محمدقاسم خان از رونق و آبادانی مدرسه کاسته شد و بنای مدرسه نیز رو به خرابی نهاد تا اینکه در سال1220 شمسی فرزندش نصرالله خان برای زیارت مرقد مطهر امام هشتم(ع) به مشهد می‌آید و پس از تعمیر مدرسه، اداره آن را عهده‌دار می‌شود.

سپس تولیت مدرسه بر عهده امیرمصطفی خان مشیرالسلطنه قرار گرفت و پس از او فرزندش مهندس علیرضا سلیمانی متولی مدرسه می‌شود. در این دوره مرحوم میرزا احمد کفایی، فرزند آخوند خراسانی بر امور مدرسه اشراف می‌یابد و سال‌ها به فعالیت علمی و مذهبی می‌پردازد.

زنده‌مانی سلیمانیه در اختناق پهلوی

در دوره پهلوی اول تمام مدارس علمیه به تصرف حکومت درآمده و تغییر کاربری می‌یابد. بعضی تعطیل شده، برخی به مدارس جدید تبدیل شده و بقیه در اختیار قشون حکومتی قرار می‌گیرد. اما در این میان، میرزا احمد کفایی با استفاده از نفوذ خود، مدرسه سلیمانیه را زنده نگه می‌دارد.

وی با استفاده از فضای مدرسه سلیمانیه، در پایه‌گذاری هیئت‌های مذهبی خراسان نیز نقش بسزایی داشت و پس از اختناق رضاخانی، نخستین مجلس عمومی عزاداری و سینه‌زنی حضرت سیدالشهدا(ع) خراسان را در این مدرسه راه‌اندازی کرد.

مدرسه بدون تعطیلی

سلیمانیه در طول تاریخ خود هیچ‌گاه تعطیل نشده و شاید بتوان گفت تنها مدرسه‌ای است که در طول بیش از دو قرن فعالیت، هیچ‌گاه فعالیت‌های علمی و آموزشی‌اش متوقف نشده است.

در فرایند تخریب مدرسه قدیم و ساخت مدرسه جدید نیز که حدود 15سال به طول انجامید، باز هم این مدرسه تعطیل نشد و در مکان موقت به کار خود ادامه داد.

مدرسه علمیه سلیمانیه در دهه‌های اخیر حتی در تابستان‌ها هم تعطیلی ندارد و طلاب در تابستان نیز از انواع برنامه‌های علمی و آموزشی بهره‌مند می‌شوند.

بنای سلیمان‌خان

ساختمان اولیه مدرسه سلیمان‌خان، در جنوب شرقی حرم مطهر رضوی، مقابل مسجد ۷۲ تن (مسجد شاه) قرار داشت. بنایی ساده در یک طبقه که معماری آن بدون تزئینات و آرایه‌های هنری بوده است. بنای اولیه 22حجره داشته که بر دیوار دالان آن، رو به قبله، عباراتی بر لوح سنگی کنده شده بود. ابتدای این کتیبه با آیه مبارکه «نصر من الله و فتح قریب» و حدیث نبوی «أنا مدینة العلم و علی بابها» آغاز شده و سپس نام سازنده و واقف بنا و وضعیت مدرسه شرح داده شده است. لوح سنگی مدرسه در ورودی مدرسه جدید نصب شده است.

بنابر گزارشی که در سال ۱۳۵۱ش منتشر شده، تعداد اتاق‌های مدرسه، ۲۲حجره با تعداد ۴۰طلبه ساکن در مدرسه بوده و شهریه طلاب و حقوق خدام آن بر اساس موقوفات و دکان‌های متعلق به مدرسه تأمین می‌شده است.

اما فرسودگی شدید ساختمان تاریخی مدرسه به دلیل سطح پایین بنا و نفوذ رطوبت و قرار گرفتن در طرح توسعه حرم مطهر رضوی، منجر به تخریب بنای آن در سال ۱۳۵۹ شمسی می‌شود و ساختمان جدیدی با زیربنای هزارو800 مترمربع و 42حجره در دوطبقه با تلفیقی از معماری سنتی و جدید در سال ۱۳۶۱ در همان نزدیکی به آن اختصاص می‌یابد. این مدرسه از نظر معماری همانند مدرسه قدیمی، آرایه چندانی نداشت، هرچند نمای داخل حیاط و بالای پنجره حجره‌ها، آیه‌هایی از قرآن کریم بر کاشی نقش بسته بود و با چند طاق‌نمای کاشی‌کاری‌شده در فضای حیاط تزئین شده بود.

ساختمان جدید نیز چندان دوام نیاورد و با توسعه بیشتر حریم رضوی در سال 1377 تخریب شد تا جای خود را به بنایی باشکوه بدهد.

سلیمانیه در چهره جدید

طرح بنای جدید مدرسه سلیمانیه در سال ۱۳۷۶ ریخته شد و گرچه ساخت آن با چند سال تأخیر مواجه شد، اما با استحکام، زیبایی و امکانات مناسبی در نزدیکی حرم مطهر رضوی و نزدیک به مکان قبلی ساخته و درسال 1392 افتتاح شد.

مدرسه جدید در زیربنای بیش از ۱۰هزار مترمربع در 6طبقه بنا شده که دو طبقه آن زیرزمین و چهار طبقه نیز بالای همکف است.

این مدرسه مجهزترین مدرسه علمیه خراسان به‌شمار می‌رود و دارای 14مدرس، 38حجره، کتابخانه، سالن همایش، آمفی‌تئاتر، سالن ورزشی، آزمایشگاه‌های مختلف فقه، زبان، رایانه و ظرفیت پذیرش 180 طلبه است.

کتابخانه مدرسه علاوه بر هزاران جلد کتاب چاپی، شامل تعداد زیادی نسخه‌های قدیمی خطی است که قدیمی‌ترین آن به سال ۱۰۷۴قمری بازمی‌گردد.

این مدرسه که امروزه ازجمله مدارس ممتاز حوزه علمیه خراسان به‌شمار می‌رود، مهم‌ترین شرایط پذیرش طلبه را انگیزه، ایمان، شجاعت و استعداد ذکر کرده است.

همچنین امتیازاتی را برای پذیرفته‌شدگان برشمرده است، مثل حفظ منظم قرآن کریم، کتابخانه ۱۷هزار جلدی، اساتید توانمند، رتبه‌های برتر نخبگانی، حلقه‌های مطالعه تخصصی، برنامه‌های متنوع فرهنگی، دیدار مستمر با خانواده شهدا و باشگاه ورزشی مجهز.

طلاب این مدرسه اهتمام ویژه‌ای برای حفظ قرآن کریم دارند و برنامه‌های جهادی و تبلیغی متنوعی نیز در این مدرسه راه‌اندازی شده است.

موقوفات هوشمندانه

فعالیت‌های علمی و اجرایی هر مکان آموزشی هزینه‌های فراوانی دارد که به‌طور مداوم باید تأمین شود. مدارس علمیه معمولاً برای تأمین این هزینه‌ها هوشمندانه از موقوفات مردمی استفاده می‌کنند تا هم مداومت داشته باشد و هم از وابستگی به بودجه‌های حکومتی پرهیز کنند.

مردم و واقفان این بنا نیز با سخاوت، موقوفاتی را به این امر اختصاص داده‌اند که شامل قریه، قنات، منزل مسکونی، دکان‌های متصل به مدرسه و... بوده است و بیشتر هزینه‌های مدرسه سلیمانیه را تأمین می‌کند؛ هزینه‌هایی مثل تهیه فرش، روشنایی، مواجب خدام، تعمیرات ضروری مدرسه و... که در وقف‌نامه‌ها اشاره شده است.

بخشی از این موقوفات در توسعه حرم مطهر از بین رفته یا در طول تاریخ از دسترس خارج شده بود که در سال‌های گذشته با تلاش فراوان احیا شد.

مفاخر سلیمانیه

مدرسه سلیمان‌خان از ابتدای تأسیس تاکنون طلاب زیادی را در خود پرورش داده و روحانیون بسیاری از آن دانش‌آموخته شده‌اند. بسیاری از دانش‌آموختگان سلیمانیه به عنوان استادان، محققان و فضلای حوزه علمیه در مشهد و قم به خدمت مشغول هستند.

برخی از این دانش‌آموختگان، در زمره علما و بزرگان شیعه بوده و افتخاری برای حوزه علمیه مشهد و مدرسه علمیه سلیمانیه به شمار می‌روند. بزرگانی مثل آخوند خراسانی، حکیم ملاهادی سبزواری، میرزا احمد کفایی، محمد واعظ‌زاده خراسانی و سیدمهدی عبادی -رحمت‌الله علیهم- سال‌های ابتدای طلبگی را در مدرسه سلیمانیه گذرانده‌اند و در میان علما و مراجع معاصر نیز آیت‌الله العظمی خامنه‌ای و آیت‌الله العظمی سیستانی از دانش‌آموختگان این مدرسه هستند.

چله شهدای سلیمانی

طلاب مدرسه سلیمانیه در دوران انقلاب اسلامی نیز نقش‌آفرین بوده‌اند. این دوره که با تعطیلی موقت مدرسه نواب به دلیل تخریب و بازسازی همراه شده بود، مدرسه سلیمانیه را به مرکز فعالیت‌های انقلابی و آمادگی طلاب برای دفاع مقدس و در حقیقت به پایگاه طلاب انقلابی تبدیل کرد.

تشکیل بسیج، اعزام مبلغان به جبهه، برگزاری اردوهای رزمی و فرهنگی برای طلبه‌ها و... از فعالیت‌های جاری مدرسه در طول هشت سال جنگ تحمیلی بود؛ تا جایی‌که سلیمانیه بیش از 40طلبه شهید را در هشت سال دفاع مقدس به اسلام و انقلاب تقدیم می‌کند.

مدرسه خاطره‌انگیز

آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای ازجمله طلاب مدرسه سلیمانیه بوده و سال‌های ابتدای طلبگی را در این مدرسه گذرانده‌اند. رهبر معظم انقلاب در دفتر خاطرات مدرسه سلیمانیه چنین نوشته‌اند:

مدرسه شما برای من خاطره‌انگیز است؛ آغاز طلبگی من در مدرسه شما بوده است. وقتی وارد مدرسه سلیمانیه شدم، «انموذج» می‌خواندم و تا مغنی را در این مدرسه خواندم. اواخر همین مدت بود که مرحوم نواب‌صفوی به مشهد آمد، در مهدیه مرحوم حاجی عابدزاده جلوس کرد و علما و مردم به دیدنش رفتند.

ایشان برای بازدید از اقشار گوناگون مردم، طبقه‌ای را که بیش از همه مورد توجه قرار داد، طلبه‌ها و علما و فضلا بود و گفت من به بازدید طلبه‌ها در مدارسشان خواهم رفت. نخستین مدرسه‌ای که ایشان به بازدید طلبه‌ها آمد، مدرسه سلیمانیه بود که البته آن وقت اسم آن سلیمان‌خان بود.

مرحوم نواب از بس آوازه داشت، من که آن وقت خیلی بچه بودم، شاید 13 یا 14ساله بودم، خیال می‌کردم نواب یک مرد قدبلند، چهارشانه و هیکل‌مند است؛ اما وقتی نواب در حلقه مریدان نزدیک خودش که فداییان اسلام بودند وارد پله‌های مدرسه سلیمانیه شد، دیدم یک سید کوچولوی ریزاندام ریزنقش، اما یک گلوله آتش است. ما قبلاً با بقیه طلبه‌ها، مدرس مدرسه را تمیز جارو کرده بودیم. ایشان با همراهانشان به آنجا راهنمایی شد و ایستاد و شروع به صحبت کرد. در آن فضا آن صحبت‌ها یخ‌های متراکمی را که در دل‌ها و جان‌های روحانیون آن روز بود و بیشتر از همه، جوان‌ها را فراگرفته بود، ذوب می‌کرد.