این درحالی است که زایمان‌های غیرطبیعی به‌خصوص موارد غیرضروری، ضمن به خطر انداختن سلامت مادر و نوزاد، هزینه‌های زیادی را به نظام سلامت تحمیل می‌کند.

 اگرچه افزایش میزان این شاخص می‌تواند دلایل پزشکی و غیرپزشکی داشته‌باشد، اما در مطالعات و بررسی‌های انجام‌گرفته، عوامل فرهنگی- اجتماعی، نابرابری در دسترسی به خدمات بهداشتی، نگرانی از عوارض زایمان طبیعی به‌خصوص عوارض جنینی و ترس از زایمان طبیعی ازجمله مهم‌ترین دلایل افزایش زایمان سزارین در کشورهای مختلف و همچنین ایران بوده است.

به همین دلیل و با توجه به سیاست‌های فرزندآوری و باروری سالم در کشور، در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مصوب ۱۴۰۰ موضوع ترویج زایمان طبیعی و مؤلفه‌های اجرایی شدن آن دوباره در دستور کار نظام سلامت قرار گرفت و وزارت بهداشت مکلف شد بار دیگر در قالب اجرای این قانون، ترویج زایمان طبیعی و فراهم کردن زیرساخت‌های آن در بیمارستان‌ها را در دستور کار خود قرار دهد.

چرا سزارین؟

طاهره لباف، فوق تخصص زنان، زایمان و نازایی یکی از دلایل گرایش به سزارین را وضعیت برخورد با مادران در اتاق‌های زایمان می‌داند و به ما می‌گوید: خانمی که به اتاق زایمان مراجعه می‌کند ۹ماه بارداری را با توجه به همه مواهب روحانی و سختی‌های آن پشت سرگذاشته و اکنون برای به ثمر رساندن تلاش ۹ماهه به اتاق زایمان می‌آید و در آنجا درد بسیاری را تحمل می‌کند، اما نحوه برخورد با این خانم می‌تواند در میزان تحمل او بسیار تأثیرگذار باشد.

این استاد دانشگاه با ابراز تأسف از اینکه در گذشته به دلیل شلوغی زایشگاه‌ها در برخی از اتاق‌های زایمان مسئله تکریم زائو رعایت نمی‌شد و هنگامی که از شدت درد فریاد می‌زد، به صورت نامناسبی با او برخورد می‌شد، می‌افزاید: متأسفانه در برخی مواقع به جای درک مادران و توضیح دادن برای آن‌ها که وجود درد در این شرایط، طبیعی است و جای نگرانی ندارد، سر او داد می‌زدند. درحالی که این شیوه برخورد، تحمل زائو را کاهش می‌داد و این موضوع یکی از عوامل اصلی شکل‌گیری گرایش مادران باردار به سزارین بود.

لباف ادامه ‌می‌دهد: تکریم مادران در اتاق زایمان نه تنها موجب افزایش تحمل زائو و تغییر نگرش او نسبت به زایمان طبیعی در بارداری‌های بعدی و افزایش فرزندآوری خواهد شد، بلکه تحقیقات نشان می‌دهد اگر مادران در اتاق زایمان شرایط روحی خوبی را تجربه کنند، نوزادان آن‌ها نیز در آینده – در مقایسه با نوزادان مادرانی که شرایط خوبی را در اتاق زایمان تجربه نکرده‌اند و با خشونت با آن‌ها برخورد شده است- آرام‌تر خواهند بود.

وی در پاسخ به این پرسش که «منشور تکریم مادری» به عنوان یک قانون چه تأثیری در حفظ کرامت مادران خواهد داشت، می‌گوید: هر قانونی تا زمانی که روی کاغذ باشد تأثیری در جامعه نخواهد داشت. اما اگر این منشور به عمل تبدیل شود و پرسنل اتاق زایمان، خود را موظف به اجرای آن بدانند، به‌طور حتم نه تنها در تأمین آرامش روحی و روانی مادران بسیار تأثیرگذار خواهد بود بلکه در کاهش ترس از زایمان طبیعی و در پی آن، کاهش آمار سزارین و همچنین افزایش فرزندآوری نیز مؤثر است. البته این مهم نیازمند برگزاری دوره‌های آموزشی برای پرسنل اتاق‌های زایمان است و اگر قرار باشد تهیه و تدوین این منشور روی کاغذ باقی بماند، هیچ‌یک از اهداف پیش‌بینی شده تحقق نخواهد یافت.

۲۰ سال گرایش به سوی سزارین

سودابه کاظمی، رئیس انجمن متخصصان زنان و زایمان ایران نیز به ما می‌گوید: بیش از دو دهه بدون هیچ نظارتی مسیر زایمان را به سمتی بردند که گرایش همه مادران به سوی سزارین رفت و پس از ۲۰سال، در سا ۱۳۹۷ دستورالعمل ترویج زایمان طبیعی را ابلاغ کردند و حق درخواست سزارین از مادر سلب شد. ضمن آنکه معیار رتبه اعتباربخشی بیمارستان‌ها را براساس آمار سزارین به‌خصوص نخست‌زا قرار دادند. در نتیجه بسیاری از بیمارستان‌های خصوصی با کیفیت بالا، به دلیل ترس از افت درجه، از پذیرش مادر باردار نخست‌زا - بااین احتمال که اگر سزارین شوند آمار سزارین بیمارستان بالا می‌رود و دانشگاه درجه بیمارستان را کم می‌کند- خودداری کردند. چرا که کسر درجه اعتباربخشی، ضرر مالی زیادی را به بیمارستان خصوصی تحمیل می‌کند، از این‌رو، بیمارستان‌های خصوصی با کیفیت عالی و ممتاز محدودیت‌های زیادی برای پذیرش مادران باردار، به‌ویژه نخست‌زا اعمال کرده‌اند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه ادامه می‌دهد: در بیمارستان‌های دولتی نیز قوانین بسیار سختگیرانه‌ای برای سزارین اعمال می‌شود و سزارین به درخواست مادر ممنوع است. البته این سخت‌گیری‌ها و تنبیهات علاوه بر بیمارستان‌ها، شامل متخصصان زنان و زایمان هم شده است. به‌طوری‌که آمار سزارین متخصصان زنان و زایمان پایش می‌شود و براساس آن مورد توبیخ قرار می‌گیرند. البته این سخت‌گیری‌ها در همه بیمارستان‌ها و یا همه شهرستان‌ها و حتی برای همه متخصصان زنان به‌طور یکسان اجرا نمی‌شود.

ترس از زایمان طبیعی، بازار دلال‌ها را داغ کرده است

کاظمی می‌افزاید: نتیجه همه این سخت‌گیری‌ها که با دستورالعمل ترویج زایمان طبیعی از سال ۱۳۹۷ آغاز شد، وضعیتی است که هم‌اکنون با آن مواجه شده‌ایم که نه تنها آمار سزارین کاهش نیافته، بلکه به دلیل آماده نکردن زیرساخت‌ها، گرایش مادران به زایمان طبیعی کمتر شده است. چرا که مادران باردار به‌ویژه نخست‌زاها که متقاضی زایمان در مراکز مجهزتر بودند، از پذیرش در بیمارستان‌های باکیفیت بازمانده‌اند و ناچار به سمت بیمارستان‌های کم‌کیفیت با درجه سه و چهار -که نگران کسر اعتباربخشی نبودند و چیزی برای از دست دادن نداشتند- روانه شدند. این درحالی است که مادران باردار به‌ویژه مادری که نخستین بارداری خود را تجربه می‌کند، باید شیرین‌ترین و لذت‌بخش‌ترین تجربه زندگی‌اش را با بارداری داشته باشد، اما اکنون از ابتدای بارداری در استرس و دغدغه است که برای سزارین کجا برود و درواقع با اجرای این قانون نه تنها کرامت مادران حفظ نمی‌شود، بلکه مادر باردار آواره جاده‌ها و سرگردان میان مطب پزشکان متخصص شده و به دنبال کسی است که قبول کند او را سزارین کند و این وسط بازار دلال‌ها هم داغ است.

وی در پاسخ به این پرسش که دلالان چگونه از این آب گل‌آلود ماهی می‌گیرند، می‌گوید: در هر سیستمی که محدودیت ایجاد شود، راه‌های دور زدن هم ایجاد خواهد شد. در این شرایط نیز مادر باردار متقاضی سزارین مجبور می‌شود دربه‌در دنبال فراهم کردن گواهی و دلیل پزشکی برای سزارین باشد و پول‌هایی خارج از تعرفه از جیب هزینه کند.

این پریناتولوژیست ادامه می‌دهد: دستورالعمل ترویج زایمان طبیعی از سال۱۳۹۷ ابلاغ و بدون فراهم کردن زیرساخت به‌طور دستوری اجرا شد و هم‌اکنون که در سال ششم اجرای آن هستیم نه تنها گرایش به زایمان طبیعی کمتر و آمار سزارین – تعداد سزارین نسبت به تعداد زایمان‌ها- بیشتر شده، بلکه بارداری‌هراسی و گریز از فرزندآوری در مادران و خانوادهای ایرانی نیز ایجاد شده است. ضمن آنکه شماری از متخصصان زنان و زایمان به دلیل دستورات تکلیفی و بازخواست شدن‌های مکرر از سوی بیمارستان‌ها و دانشگاه‌های علوم‌پزشکی و همچنین فشارهای قانونی زیاد که تناسبی با تعرفه‌های ناچیز زایمان و سزارین ندارد، تمایلی به ادامه کار در حوزه بارداری ندارند، به‌طوری که برخی از آن‌ها ناخواسته کار در این حوزه را کنار می‌گذارند و به سمت حوزه زیبایی می‌روند و یا مهاجرت می‌کنند.

کاظمی در خصوص تکریم مادران در اتاق‌های زایمان و نحوه برخورد پرسنل بیمارستان با زائو می‌گوید: آمار زایمان در مقایسه با چند دهه پیش کاهش یافته، بنابراین در بیمارستان‌های خصوصی زائو کم است، در نتیجه پزشک و ماما و کل پرسنل رفتار خوبی با زائو دارند. البته در بسیاری از بیمارستان‌های دولتی شهرستان‌ها هم وضعیت همین است. اما گلایه و شکایت‌ها از بیمارستان‌های شلوغ دولتی است که تعداد پرسنل به نسبت زائو کم است. طبق استانداردهای بیمارستانی نسبت ماما به زائو باید یک به یک یا حداکثر یک به دو باشد. در حالی که در بسیاری از بیمارستان‌های دولتی کلانشهرها، این نسبت خیلی کمتر از استاندارد تعیین شده است. ضمن آنکه بخش قابل‌توجهی از شکایت و نارضایتی‌ زائوها از این است که چرا پزشک آن‌ها را سزارین نمی‌کند، زیرا در بیمارستان‌های دولتی تا لحظه آخر برای زایمان طبیعی تلاش می‌شود و اصلاً به درخواست مادر سزارین انجام نمی‌شود. از طرفی دیگر با آنکه بی‌دردی زایمان جزو اهداف دستورالعمل سال۱۳۹۷ بوده و در بیشتر کشورها درحال اجراست، این روش که در واقع مهم‌ترین زیرساخت زایمان طبیعی محسوب می‌شود، در بیمارستان‌ها ایجاد نشده و واقعیت تلخ این است که با وجود همه پیشرفت‌های علم پزشکی در کشور، مادران ایرانی هنوز هم مانند ۴۰-۳۰ سال پیش با درد، جیغ، داد و فریاد زایمان می‌کنند. درحالی که براساس کتاب‌های مرجع ما، نخستین اصل در کرامت مادری این است که هیچ مادری نباید به دلیل ترس از درد زایمان خواهان سزارین باشد. اما در ایران یکی از مهم‌ترین علل گرایش به سزارین، ترس از درد زایمان است.

ایران جزو کشورهایی است که آمار سزارین بالایی دارد

این متخصص زنان و زایمان با اشاره به اینکه ایران جزو کشورهایی است که آمار سزارین بالایی دارد، می‌افزاید: ما به عنوان انجمن متخصصان زنان و زایمان ایران رسالت خود می‌دانیم در راستای کم کردن آمار سزارین و افزایش گرایش مادران به زایمان طبیعی تلاش کنیم و سال‌هاست در حال انجام این رسالت هستیم، اما حرف ما این است راهی که برای حل این معضل از طرف وزارت بهداشت اعمال و در اصل۵۰ قانون جوانی جمعیت هم تکرار شده، راه اشتباهی است که نه تنها نتیجه نداده، بلکه با توجه به اینکه مادران نخست‌زا در این طرح مورد هدف قرار گرفته‌اند، نتیجه عکس به همراه داشته است و اکنون شاهد نتایجی چون بارداری‌هراسی و گریز از فرزندآوری در میان مادران جوان ایرانی هستیم، چنان‌که نگاهی به نمودار شیب جمعیتی نشان می‌دهد آمار نخست‌زایی از سال۱۳۹۷ تا امروز شیب کاهشی داشته است.

به گفته کاظمی، اینکه چرا در این بحران جمعیتی تمرکز تمام مسئولان و متولیان به جای باروری و افزایش جمعیت، بر روش زایمان است و اینکه چرا از میان انبوه اولویت‌های سازمان بهداشت جهانی ازجمله مرگ‌ومیر بر اثر تصادفات جاده‌ای و... فقط موضوع آمار سزارین در ایران برجسته شده و آن‌هم مادران باردار نخست‌زا، باید بررسی شود. همچنین مشخص شود ارتباط این مسائل و اجرای این برنامه‌ها با شیب کاهشی زاد و ولد چیست. توجه به این نکته، موضوع مهمی است که کارشناسان و دلسوزان جمعیتی به‌ویژه مسئولان و نهادهای امنیتی کشور باید آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند.