زیارت مقبول، هدف غایی هر زائری است که از اقصی‌نقاط دنیا راه می‌پیماید و خود را به حرم رضوی می‌رساند. اگر یادتان باشد در صفحه نخست «رواق» ۱۵ اسفندماه و ضمن بررسی نسخه‌ای خطی درباره آداب زیارت، گفتیم که برای رقم خوردن زیارت مقبول، زائران با دقت فراوان به آن‌چه در منابع معروف و احادیث مشهور آمده‌است، عمل می‌کنند. تقیّد به این امر، باعث شد که در طول تاریخ، واقفان نیز در این عرصه به فعالیت بپردازند و موقوفاتی را با هدف تسهیل زیارت مقبول، وقف حرم رضوی کنند. یکی از انواع موقوفاتی که در گذشته با چنین هدفی وقف می‌شد و گاه افزون بر یک متن مقدس، دربرگیرنده ظرافت‌های هنری بی‌شمار و چشم‌نواز بود، زیارتنامه‌هایی است که با استفاده از هنر فلزکاری و در قالب «ریخته‌گری» تهیه و پس از وقف، در حرم مطهر رضوی به ویژه ورودی‌های روضه منوّره نصب می‌شد. بخشی از این آثار ارزشمند و ذی‌قیمت، امروزه در موزه رضوی نگهداری می‌شود و در معرض دید عموم قرار دارد. کتیبه «زیارتنامه فولادی مشبّک طلاکوب» معروف به «کتیبه خورشیدی» از جمله چنین آثار فاخری است که امروز قصد معرفی آن را داریم. پیش از آغاز سخن، جا دارد از کارشناسان موزه رضوی، به ویژه سرکار خانم کفیلی تشکر ویژه‌ای داشته‌باشیم که نگارنده را در جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز، یاری دادند.
معرفی یک اثر ماندگار
کتیبه خورشیدی، کتیبه‌ای فلزی و بسیار ظریف است که در ۱۴ سطر، با یک شمسه بسیار زیبا در بالای آن ساخته شده. این کتیبه دربرگیرنده زیارتنامه امام رضا(ع) است. متن آن را با خط نسخ نوشته و اصل کتیبه را، با هنرمندی تمام و صرف وقت بسیار و البته دقت فوق‌العاده، بر روی صفحه‌ای فولادی قلمزنی کرده، سپس، با برجسته کردن خطوط طلاکوب اطراف سطرها، هر سطر را در قابی مستقل جا داده‌اند. چنین به نظر می‌رسد که پشت این کتیبه را، هنگامی که در ورودی روضه منوّره نصب شده‌بود، با ورقه‌ای فلزی پوشانده بودند تا زائران هنگام خوانش متن با مشکل مواجه نشوند و این اقدام با توجه به ابعاد ۲۹ در ۷۵ سانتی‌متری متن کتیبه، ضروری به نظر می‌رسد.
واقف کتیبه کیست؟
این کتیبه بسیار نفیس و ارزشمند در ماه رمضان سال ۱۲۶۴ق (مردادماه سال ۱۲۲۷ش) در اصفهان و به دست «حاجی محمد بن استاد حسن اصفهانی» ساخته و توسط خود او وقف حرم رضوی شده‌است. همان طور که اشاره کردیم، در بالای این شاهکار فلزکاری مشّبک، شمسه‌ای بسیار زیبا قرار دارد. در این شمسه، در کنار نام‌های مقدس «الله»، «محمد» و «علی»، دو بیت با خط ثلث قلمکاری شده‌است: «خاک در شاه رضا شمس شموس / رفعت طلبی اگر به اخلاص ببوس / سازنده یک شهر [که؟] خورشید بُوَد / یک ذره ز خاک درِ شاهنشه طوس». در پایین این کتیبه نیز، مشخصات واقف و سال ساخت آن، چنین آمده‌است: «وقف روضه متبرکه حضرت رضا علیه التحیة و الثنا نمود کمترین استاد حاجی محمد بن استاد حسن اصفهانی بتاریخ شهر رمضان سنه ۱۲۶۴». درباره حاجی محمد، جز آن‌چه که می‌توان از کیفیت ساخت کتیبه دریافت، اطلاعات دیگری نداریم. ظاهراً او هنرمندی صاحب‌سبک و البته متموّل بوده‌است. اگر شعر قلمکاری شده بر شمسه کتیبه را، اثر طبع حاجی محمد بدانیم – که به احتمال زیاد باید چنین باشد – او در ادبیات هم توانایی‌های قابل توجهی داشته‌است، هرچند که شاید ابیات وی از نظر ساختار و استحکام چندان جالب توجه نیست.
روزگار ساخته شدن کتیبه
زمان ساخت این کتیبه و وقف کردن آن بر حرم مطهر رضوی، درست مانند قندیل زرین که در صفحه نخست رواق مورخ ۲۰ اسفند معرفی کردیم، دورانی پرتشویش و پر از حوادث تلخ در مشهد است. شورش سالار باعث تنگ شدن عرصه زندگی بر اهالی شهر شده و تداوم نزاع خونین، اسباب ناامنی راه‌ها را فراهم و حرکت زائران به سوی مشهد را با مشکلات فراوانی روبه‌رو کرده‌بود. به همین دلیل می‌توان گفت که هرچند ساخت کتیبه در رمضان سال ۱۲۶۴ق، یعن واپسین روزهای عمر محمدشاه قاجار به پایان رسید و باید در ماه‌های ابتدایی حکومت ناصرالدین‌شاه به مشهد حمل و در حرم رضوی نصب می‌شد، اما بعید به نظر می‌رسد که با توجه به وضعیت آشفته آن روزگار، چنین اقدامی صورت گرفته‌باشد و احتمالاً بعد از سرکوب شورش حسن‌خان سالار و در حدود سال ۱۲۶۹ق، کتیبه را به مشهد انتقال داده و نصب کرده‌باشند. درباره اقدامات حسن‌خان سالار در حرم رضوی و دست درازی وی به اموال آستان‌قدس برای ضرب سکه، پیش‌تر روایاتی را نقل کردیم. نشانه‌هایی در دست است که بعد از سرکوب شورش سالار، به دلیل اقدامات وی در آستان‌قدس، نیاز به تعمیرات و نوسازی‌های متعددی در فضای اماکن متبرکه پیش آمد که شواهد آن در قالب اشیاء نفیس به جا مانده در موزه، مانند قفل‌های نقره ضریح مطهر و ... قابل مطالعه است و ما در آینده در این‌باره توضحات بیشتری را خدمت شما خوانندگان عزیز ارائه خواهیم کرد.
جواد نوائیان رودسری
نظر شما